John Klein Nagelvoort

Assistent conservator museum Bronbeek

In de collectie van Museum Bronbeek bevinden zich een aantal werken van de Javaanse schilder Raden Saleh (ca. 1811-1880), ook bekend als Raden Saleh Sjarif Bustaman.

Hij signeerde zijn eerste tekeningen met Sarib Saleh of gewoon Saleh. Op latere werken met toevoeging van zijn adellijke titel: Raden Saleh.

Saleh werd in Nederlands-Indië onderwezen door de landschapschilder en architect Antoine Payen (1792-1853), en later in Nederland door de schilders Cornelis Kruseman (1797-1857) en Andreas Schelfhout (1787-1870).

Kunsthistorica en Indonesianist dr. Marie-Odette Scalliet doet al decennialang onderzoek naar de Javaanse schilder. Zodoende probeert ze verloren en/of onbekende werken te traceren. Tijdens haar bezoek aan het depot van Museum Bronbeek zijn we alle objecten nagelopen, die een relatie zouden kunnen hebben met Raden Saleh. Een plattegrond met als titel ‘Plan der Negory Tjieandjor 1829’, objectnummer 1997/00-1/17, trok onze aandacht. De kaart, een deels ingekleurde pentekening, is gesigneerd en gedateerd door Raden Saleh.

Op dit moment is het niet bekend op welke wijze en wanneer de tekening in de collectie van het museum is gekomen. Wel duidelijk is dat de tekening vóór 1997 aanwezig was op Bronbeek.

Ligging en geschiedenis

Tjieandjor of Tjiandjoer (Cianjur), tot op heden hoofdplaats van het regentschap Cianjur, destijds hoofdplaats van de koloniale residentie Preanger Regentschappen, ligt op West-Java. In het Soendanees Parahyangan, wat betekent de verblijfplaats van de Hyang (goden). Aan het begin van de negentiende eeuw werd Cianjur verbonden met de ‘Grote Postweg’. De koffieplantages in het district breidden daardoor uit.

R.L.J. baron van der Capellen (1784-1860) werd op 4 februari 1820 aangesteld als resident van de Preanger Regentschappen en had zijn residentie in Cianjur. In 1825 werd hem verlof in Nederland toegestaan. Zijn verlof werd tweemaal verlengd, waarna hij pas op 12 oktober 1829 eervol ontslagen werd als de resident van de Preanger regentschappen.

P. Le Clercq, de toenmalige particuliere secretaris van gouverneur-generaal G.A.G.P. van der Capellen werd zijn vervanger, aangesteld op 20 december 1825. Le Clercq werd op 28 juli 1827 vervangen door W.N. Servatius. Zijn residentschap was echter van korte duur. Hij overleed enkele maanden later op 24 november 1827 te Cianjur.

Jonkheer O.C. Holmberg de Beckfelt (1794-1857), werd op 18 juni 1828 aangesteld als ‘Waarnemend Resident van de Preanger Regentschappen’, in 1829 effectief.

Holmberg de Beckfelt had een lange militaire staat van dienst. Zo vocht hij in Hollandse dienst (1807), Franse dienst (1810) en Nederlandse dienst. Hij werd in 1822 eervol ontslagen als militair en vervolgens benoemd tot assistent-resident van Kendal, resident van Pekalongan en tenslotte tot resident van de Preanger Regentschappen. In zijn civiele functies maakte hij gebruik van zijn militaire ervaring. Voor zijn rol tijdens de Java-oorlog in 1827 benoemd tot Ridder in de Militaire Willems-Orde.

De regent (bupati) van het regentschap Cianjur was Raden Adipati Prawiradireja. Zijn wooncomplex (dalem) was evenals de woningen van de resident en overige koloniale ambtenaren zijn aangegeven op Saleh’s kaart.

Plan der Negory Tjieandjor

De kaart is gedetailleerd getekend, maar niet noord-zuid georiënteerd. Verder valt op dat de toelichting, net als de signatuur van Raden Saleh, op de kaart tweetalig zijn. Nederlands en Javaans schrijft (aksara Jawa).

Voor welk doeleinde is de kaart gemaakt? Was het een opdracht, en zo ja van wie?

In 1829 was Raden Saleh al een zeer begaafde tekenaar. Hij had geen specifieke opleiding als cartograaf gehad. Zijn leermeester daarentegen werd door gouverneur-generaal Van der Capellen wel ingezet kaarten en architectonische tekeningen te vervaardigen. Deze vaardigheden kon Payen dus overbrengen aan Saleh en – gezien de nauwkeurigheid van de kaart – heeft hij dat ook gedaan.

Jonkheer O.C. Holmberg de Beckfelt werd op 18 juni 1828 aangesteld als waarnemend resident van de Preanger Regentschappen. Saleh vertrok op 23 maart 1829 naar Europa.

Holmberg de Beckfelt zou de opdrachtgever voor de kaart geweest kunnen zijn. Wellicht voor gebruikt op het residentiekantoor. Als oud-officier zou hij hier zeker behoefte aan hebben gehad. Ook mogelijk is dat de kaart tot de vier tekeningen behoorde, die Saleh met een begeleidend schrijven naar Jean Chrétien Baud (1789-1859) stuurde voor zijn verzoek om in Nederland te mogen studeren. Scalliet heeft deze vier tekeningen niet kunnen traceren.

Wij hopen in het wervingsarchief van Bronbeek nog een link naar de kaart te vinden, maar op dit moment blijft het gissen.

Wordt vervolgd.

Bronnen:

• Gelders Archief Doop 20-07-1794 Lutherse DTB Culemborg folio 33
• RA Brussel BS Brussel Overlijdensregister 25-12-1847 Akte 4961
• Dagblad van Zuidholland en ‘s Gravenhage 10-01-1858 N^o 8 Overlijdensbericht
• Portret Collectie KITLV Universitaire Bibliotheken Leiden
• Nederlands Adelsboek N^o 85 (1995) pp.371-372
• NA toeg.nr.2.02.01 SS inv.nr.3345 KB 14-02-1830 N^o 116
• NA toeg.nr.2.02.01 SS inv.nr.3659 KB 11-02-1832 N^o 21
• Register Kanselarij RMWO 4^de klasse nr.1332 (Jaap Cuperus)
• NA toeg.nr.2.10.01 MvK Stamboek Ambt. OI 1814-1836 inv.nr.3093 folio 45
• NA toeg.nr.2.10.50 MvK Controle folio Off. OIL inv.nr.1 folio 293
• NA toeg.nr.2.13.04 Stamboek Off. 7^e Bat.v.Iinie inv.nr.13 folio 9
• NA toeg.nr.2.13.04 Stamboek Off. inv.nr.208 N^o 1206
• Opregte Haarlemsche Courant 05-04-1860 N^o 82 Overlijdensbericht
• Nederlands Adelsboek 1913 p 34
• NA toeg.nr. 2.02.01 SS inv.nr. 825 KB 20-06-1819 L^a W N^o 32
• Register Kanselarij RMWO 4^de klasse nr. 989 (Jaap Cuperus)
• NA toeg.nr. 2.10.01 MvK Stamboeken Ambt. OI. inv.nr.3092 folio 358
• NA toeg.nr. 2.10.50 MvK Controle folio Off OIL. inv.nr.1 folio
• Onderzoeksarchief M.O. Scalliet
• Archief Museum Bronbeek

Marc Lohnstein

Assistent-conservator Museum Bronbeek

Inleiding

In haar uitgebreide studie De geschiedenis van de politie in Nederlands-Indië (2009) komt Marieke Bloembergen tot de conclusie dat Nederlands-Indië een politiestaat was. Welke criteria hanteerde zij daarbij en is haar conclusie juist? Was Nederlands-Indië een politiestaat?

Criteria politiestaat

Marieke Bloembergen definieert een politiestaat aan de hand van vier criteria:

1. De staat gebruikt georganiseerd geweld tegen de eigen onderdanen.
2. Het politieke wordt tot het politionele gereduceerd.
3. De wet is zo ingericht dat de politie haar politieke taak kan uitvoeren.
4. De politie wordt rechtstreeks en naast bestuur, justitie en leger (als een vierde zuil) door het centraal gezag aangestuurd.

Zij concludeert: ’Nederlands-Indië was een politiestaat sinds de oprichting van de ARD in 1919. De wil, voorwaarden en middelen waren er. De procureur-generaal formuleerde het beleid; de ARD verzamelde en verschafte de daarvoor benodigde informatie. De wetgeving (de regeling voor vereniging en vergadering, de exorbitante rechten, artikel 161bis) opende de mogelijkheden voor de politie om bijeenkomsten te verbieden en stakingsleiders te arresteren. Zo kon de staat al sinds 1919 op centraal niveau het hele politieapparaat inzetten voor de controle op alle inheemse activiteiten.’^[1]

Feitelijk is dus volgens Bloembergen sprake van een politiestaat als de centraal aangestuurde politie ingezet wordt om politieke tegenstanders van de staat te vervolgen. De politie is daarmee politieke politie.

De politiedeskundige Cyrille Fijnaut definieert een moderne politiestaat als ’de staat waarin een zelfstandig politieapparaat het binnenlands beleid domineert.’^[2] Fijnaut hanteert de volgende kenmerken:

1. Een politiestaat is anti-democratisch. Tegen parlement, vrije pers, vrije vakbonden enzovoorts
2. Een politiestaat heeft een gecentraliseerd politieapparaat
3. Het politieapparaat heeft een zelfstandige positie naast of overvleugelt bestuur, justitie en leger
4. Het politieapparaat heeft een dominerende rol in de bepaling van het binnenlandse beleid.^[3]

De kenmerken van Fijnaut komen voor een groot deel met die van Bloembergen overeen. Dat is ook logisch, omdat Bloembergen Fijnaut als bron heeft gebruikt. Bij Fijnaut staat in een moderne politiestaat de (politieke) politie niet naast bestuurlijke, gerechtelijke of militaire structuren, maar heeft die een eigen centrale, zo niet dominante, positie.^[4]Zij staat daarmee feitelijk boven de wet.

Algemene Politie

De politie was in Nederlands-Indië dualistisch georganiseerd in politie voor de Europese en politie voor de inheemse bevolking. Vanaf 1848 had de procureur-generaal van het Hooggerechtshof de centrale leiding over de politie voor de Europeanen. De inheemse politie werd aangestuurd door de resident, een Europese bestuursambtenaar. De dagelijkse leiding was in handen van het inheemse bestuur.^[5]

Met de economische en bestuurlijke expansie in het laatste kwart van de negentiende eeuw drong de koloniale staat steeds verder in de inheemse samenleving door. Deze penetratie deed de behoefte aan meer openbare veiligheid in steden, maar zeker ook op het platteland belangrijk toenemen. De vorming van een professioneel politieapparaat moest in deze behoefte voorzien. Deze politie moest de expanderende koloniale staat en de koloniale elite beschermen tegen interne bedreigingen. Daarnaast maakte de politie het Europese bestuur voor de openbare veiligheid minder afhankelijk van het koloniale leger.^[6]

In drie reorganisatierondes van 1897, van 1911-1914 en van 1920 werd in Nederlands-Indië een professionele koloniale politieorganisatie opgezet. Het professionele karakter blijkt uit:

• hiërarchische organisatie
• uniformiteit in rang, salaris en kleding
• functionele specialisaties
• systeem van surveillance
• opleidingseisen
• gestructureerde benoeming en bevorderingsgang.

In 1897 werden op Java en Madura per gewest korpsen gewapende politiedienaren geformeerd. De reorganisatie van 1911-1914 betrof de oprichting van stedelijke politiekorpsen. Aanvankelijk drie (Batavia (Jakarta), Semarang en Surabaya), maar daarna volgden geleidelijk meer. In 1920 werd op Java en Madura ter verzekering van de veiligheid, rust en orde op het platteland de veldpolitie opgericht. En vanaf 1925 werd ook in de Buitengewesten veldpolitie gevormd.[7] De veldpolitie werd detachementsgewijs in kazernes gelegerd, meest op regentschaps- en districtshoofdplaatsen. De detachementcommandanten stonden onder directe leiding van de assistent-resident. De regent was bevoegd veldpolitie aan te vragen. Per gewest (residentie) werd een gewestelijk leider van de algemene politie, vanaf 1924 gewestelijk leider van de veldpolitie, aangesteld in de rang van adjunct-hoofdcommissaris of commissaris 1ste klasse.^[8]

De eerste lichting voor de veldpolitie werd opgeleid aan gewestelijke depots. Deze depots werden spoedig verenigd in het Opleidingsdepot voor het Personeel der Veldpolitie. In 1923 werd de Politieschool en het Opleidingsdepot samengevoegd tot Opleidingschool voor het Personeel der Algemeene Politie. Twee jaar later werd de opleiding voor de Algemene Politie en het Korps Gewapende Politie verenigd in de Opleidingschool voor het Personeel der Politie te Sukabumi.[9] Nederlands-Indië beschikte daarmee over een professioneel en gecentraliseerd opleidingsinstituut voor de politie.

Recherche

Bij de stedelijke korpsen werden een afdeling stadsrecherche opgericht. Daarbij werd onderscheid gemaakt in criminele recherche en politieke recherche. Deze laatste hield onder andere toezicht op verenigingen en vergaderingen, de drukpers en deed onderzoek naar uitzettingen en internering. De plaatselijke recherche stond onder de dagelijkse leiding van het stadspolitiekorps.^[10]

Bij de oprichting van de veldpolitie in 1920 werd voor het verzorgen van de recherchedienst op het platteland een Gewestelijke Recherche geformeerd. Recherchepersoneel kon na behoefte bij de plaatselijke politie worden gedetacheerd. De centraal bedoelde recherche werd daardoor in de praktijk verspreid over plaatselijke korpsen.[11]De Gewestelijke Recherche was aanvankelijk bestemd als criminele politie op het platteland. In 1922 – door de opkomst van het communisme en op aandrang van de procureur-generaal – ging de Gewestelijke Recherche zich meer richten op de politiek-politionele taak.[12] Het beheer over de Gewestelijke Recherche werd belegd bij de gewestelijk leider van de algemene politie / gewestelijk leider van de veldpolitie. Detachering van personeel vond plaats door het gewestelijk bestuurshoofd.^[13]

Naast de Gewestelijke Recherche werd in 1919 op landelijk niveau de Algemene Recherchedienst (ARD) opgericht. Deze dienst verzamelde en analyseerde niet alleen berichten uit de gewesten en andere bronnen, maar maakte ook beleid en zag toe op de uitvoering. Dit in overleg met de plaatselijke politie en recherche. De Algemene Recherche Dienst was vooral actief op politiek gebied.^[14]

Vóór de ARP bestond vanaf mei 1916 tot april 1919 de Politieke Inlichtingen Dienst (PID). Deze dienst had tot taak buitenlandse en binnenlandse dreigingen in beeld te brengen. De procureur-generaal had de directe leiding over deze inlichtingendienst.^[15] De PID ging over in de ARP.

Centrale leiding

De procureur-generaal van het Hooggerechtshof was conform de Rechterlijke Organisatie belast met de centrale leiding van de politie. Hij mistte echter de (personele) middelen, zodat feitelijk de hoofden van gewestelijk bestuur zelfstandig hoofd van de politie waren. De reorganisatievoorstellen van 1911 moesten op de eerste plaats dit ’gemis aan eenheid’ opheffen. De geesten in Indië en Nederland waren echter nog niet rijp voor deze radicale vernieuwing. Gevreesd werd voor een machtsconcentratie, interne machtsconflicten en hoge kosten. Dit regeringsvoorstel haalde het dan ook niet.^[16]

Dit bleek echter slechts uitstel. Het gouvernement kon in 1920 vanwege de dreiging van de nationalistische beweging alsnog een centrale leiding instellen.[17] De procureur-generaal kreeg daarbij de beschikking over een tweede advocaat-generaal speciaal voor de politionele taak. Deze kreeg de leiding over de Algemene Recherche Dienst. Door de wijzigingen van 1919-1920 kon procureur-generaal zijn taak van de centrale, algemene aansturing van de politie ook daadwerkelijk waarmaken.[18]

De technische leiding (het beheer) van de politie was belegd bij de directeur van Binnenlands Bestuur. Terwijl de procureur-generaal verantwoordelijk was voor de inzet van de politie, kreeg de directeur van Binnenlands Bestuur de taak om de personele sterkte, opleiding en uitrusting van de politie op peil te houden. Daarvoor bestond binnen het departement van Binnenlands Bestuur de afdeling Algemene Politie.^[19]

Met de wijzigingen van 1920 was de procureur-generaal van het Hooggerechtshof verantwoordelijk voor de politie in volle omvang. In het materieel beheer werd hij bijgestaan door de directeur van Binnenlands Bestuur met zijn staf van inspecteurs en adjunct-inspecteurs. In de provincie lag de algemene verantwoordelijkheid bij de gouverneur met zijn technisch helper; de gewestelijk adjunct-inspecteur. In de afdeling bij de resident-afdelingshoofd met de technisch leider van de Veldpolitie.[20]

Politiestaat?

De koloniale staat in Nederlands-Indië was niet alleen anti-democratisch maar ook repressief. Van een scheiding van de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht (trias politica) was geen sprake. De wetgevende- en uitvoerende macht was verenigd in de persoon van de gouverneur-generaal. De rechterlijke macht was bij het inheemse recht niet onafhankelijk want in handen van de uitvoerende macht: het Inheemse Bestuur. De gouverneur-generaal had daarnaast het recht tot verbanning, internering of externering (uitzetten) als administratieve maatregel buiten de rechter om. Daarnaast kon hij uit het oogpunt van bescherming van de openbare orde het recht van vereniging, het recht van vergadering en de vrijheid van drukpers tijdelijk beperken. Nederlands-Indië kende weliswaar inpraakorganen zoals de Volksraad, maar deze waren gebaseerd op een beperkt kiesrecht en hadden beperkte bevoegdheden.

Het repressieve karakter van de koloniale staat blijkt uit het verbieden van oppositionele organisaties, het veroordelen tot gevangenisstraffen, verbanning of internering op grond van de regeling voor vereniging en vergadering, de exorbitante rechten en artikel 161bis (stakingsrecht).

De koloniale staat beschikte hiervoor over een repressieve politieke politie en vanaf 1928 over het interneringskamp Boven-Digoel waar personen zonder vorm van proces voor langere tijd vast konden worden gezet.

De Nederlands-Indische politie fungeerde daarbij echter niet vanuit een zelfstandige positie in het koloniale staatsbestel. De aansturing vond plaats door juridische en bestuurlijke ambtenaren, geen politieambtenaren. Dat waren enerzijds  – zoals reeds aangegeven – de procureur-generaal als hoofd van de politie in Nederlands-Indië en anderzijds het departement van Binnenlands Bestuur. Van een afzonderlijk politie departement of afzonderlijke dienst binnen de koloniale staat – naast bestuur, justitie en het leger – was geen sprake.

Ook een landelijk centraal aangestuurd politiekorps bestond feitelijk niet. In 1914 was bepaald dat de hoofdcommissaris van politie ondergeschikt was aan de assistent-resident, een Europese bestuursambtenaar. De assistent-resident mocht alleen in bijzondere gevallen ingrijpen en moest de leiding aan de hoofdcommissaris overlaten.^[21] Na 1923 kon het Hoofd Plaatselijk Bestuur ‘ten alle tijden en zonder eenige gebleken noodzaak’ in de dagelijkse leiding van de politie ingrijpen. In De Nederlandsch-Indische Politiegids, het orgaan van de Vereeniging van Hoogere Politie-ambtenaren, beklaagde zich de schrijver Smits in 1932 over deze ingreep in de dagelijkse leiding van de politie en daarmee over de volledige ondergeschiktheid van de politie aan het (gewestelijk en plaatselijk) Europees Bestuur. Van een eenvormige, hiërarchisch centraal aangestuurde politie-organisatie was volgens hem hierdoor geen sprake. ‘Het corps Algemeene Politie is dan ook geen corps in den waren zin des woords. Het is een versplinterd corps van zuiver locale en locaal beïnvloede deelen.’^[22]

Politieke oppositie werd in Nederlands-Indië deels gepolitiseerd en gecriminaliseerd. De politie had daarin echter geen bepalende rol. Het was een executief orgaan gebonden aan wettelijke voorschriften. Het was geen beleidmakend orgaan. Het voerde de instructies en ordonnanties (wetten) uit zoals van bestuurlijke zijde gegeven. De politie in Nederlands-Indië stond daarbij niet boven de wet.

Conclusie

Nederlands-Indië was anti-democratisch en trad repressief op tegen de politieke oppositie. Het voldeed daarmee zeker aan een aantal criteria van politiestaat. De Nederlands-Indische politie domineerde echter niet de binnenlandse politiek, terwijl van een zelfstandig politieapparaat evenmin sprake was. Van een gecentraliseerd politieapparaat was feitelijk geen sprake. De politie werd bovenal gewestelijk en plaatselijk aangestuurd door het Binnenlands Bestuur. Het politieapparaat was niet neven- laat staan bovengeschikt aan het bestuur: het was ondergeschikt. Hierdoor stond het politieapparaat ook niet boven de wet. De politie was ook niet beleidsbepalend maar beleidsuitvoerend. Doordat aan deze cruciale criteria niet werd voldaan kan Nederlands-Indië niet een politiestaat worden genoemd. Dit doet aan het repressieve karakter van de politieke politie in de jaren twintig en dertig echter niets af.

Door de onderschikking aan het bestuur, de wettelijke restricties op politiebevoegdheden en de organisatorische versnippering voldoet Nederlands-Indië niet aan de criteria van een moderne politiestaat. Van een moderne politiestaat was dan ook geen sprake.

Biografie

• Bloembergen, Marieke, Koloniale staat, politiestaat? Politieke politie en het rode fantoom in Nederlands-Indië, Leidschrift: Van Verovering Tot Onafhankelijkheid, 21 (2006), 69-90, Geraadpleegd via, https://hdl.handle.net/1887/73060.
• Bloembergen, Marieke, De geschiedenis van de politie in Nederlands-Indië. Uit zorg en angst. Boom, KITLV Uitgeverij, Amsterdam Leiden 2009.
• Dekker, P. De politie in Nederlandsch-Indië. Hare beknopte geschiedenis, haar taak, bevoegdheid, organisatie en optreden, Soekaboemi [1929].
• Fijnaut, CJ.C.F., Opdat de macht een toevlucht zij? Een historische studie van het politieapparaat als politieke instelling. Kluwer Rechtswetenschappen 1979.
• Fijnaut, Cyrille, De Geschiedenis van de Nederlandse Politie. Een staatsinstelling in de maalstroom van de geschiedenis, Boom Amsterdam, 2007.
• Jong, C.G.E. de, De organisatie der politie in Nederlandsch-Indië, Luctor et Emergo, Leiden 1933.
• Smits, Indische Politie-organisatie, in: De Nederlandsch-Indische Politiegids, januari 1932 (16) 1.
• Visman, F.H., Bevoegdheid der politie in Nederlandsch-Indië, Boekdrukkerij S.S. korthuis, ’s-Gravenhage 1931.

^[1] Bloembergen 2006, 76 en 2009, 251.

^[2] Fijnaut 1979, 613.

^[3] Fijnaut 1979, 606-610.

^[4] Fijnaut 2007, 555.

^[5] Bloembergen 2009, 38. Zie ook Dekker [1929], 143 en De Jong 1933, 86-89.

^[6] Zie voor een discussie over de rol van de politie Enloe 1980, 103-109.

[7] Staatsblad 1920 no. 883 en 1921, no. 78 t/m 94 en Gouvernementsbesluit 27 mei 1925, nr. 25 in Staatsblad van Nederlandsch-Indië 1925, Landsdrukkerij, Weltevreden 1925.

^[8] Instructie voor den detachementscommandant der veldpolitie. Uitsluitend voor den provinciën West-Java, Midden-Java en Oost-Java, Besluit Directeur Binnenlands Bestuur, 18 september 1931, in: Bijblad op het Staatsblad van Nederlandsch-Indië, No. 12685, Deel LXIX (Nos. 12448-12723), Landsdrukkerij, Batavia 1932, 865-872.

[9] Opleidingschool, 49-58.

^[10] Dekker [1929], 182-186 en De Jong 1933,  44-45.

[11] De Jong 1933, 46-47.

[12] Dekker [1929], 219-220.

^[13] De Jong 1933,  46-47.

^[14] Dekker [1929], 143-144.

^[15] Bloembergen 2009, 181-182 en 193.

^[16] Handelingen Staten-Generaal, zitting 1910-1911, Begrooting van Nederlandsch-Indië voor het dienstjaar 1911, Memorie van Toelichting, 24-28, geraadpleegd via https://repository.overheid.nl/frbr/sgd/19101911/0000347155/1/pdf/SGD_19101911_0001559.pdfen Bloembergen 2009, 180.

[17] De Jong 1933,  88 en 97.

[18] Dekker [1929], 143-145 en De Jong 1933, 86-89.

^[19] De Jong 1933, 86-96 en 97-101 en Instructie voor den Inspecteur der Algemeene Politie, Gouvernementsbesluit 20 augustus 1920, In: Bijblad op het Staatsblad van Nederlandsch-Indië, No. 9582, Deel LVII, Nos. 9530-9757, Landsdrukkerij, Weltevreden, 1921, 84-86.

[20] De Jong, 1933, 100. Dit was het beeld na de invoering van de provincies op Java.

^[21] Gouvernementsbesluit 28 maart 1914 nr. 1, Staatsblad van Nederlandsch-Indië 1914, no. 322.

^[22] Smits 1932 (16) nr. 1 januari 1932, 5 en 8.

 John Klein Nagelvoort 2022

Het Atjeh Museum in Koeta Radja, het huidige Banda Aceh, werd op 31 juli 1915 geopend door de gouverneur van Atjeh (Aceh), luitenant-generaal H.N.A. Swart. Het was vooral een etnografisch museum waar een groot deel van de collectie van F.W. Stammeshaus tentoongesteld stond. Het museum stelt een woning (rumoh Aceh) voor in traditionele stijl van Pedië. Het museum is tegenwoordig nog steeds een bezienswaardigheid in Banda Aceh.

Naast het Atjeh Museum bestond er ook een Atjehsch Leger Museum, dat minder bekend is. De oorsprong hiervan lag bij de verzameling objecten van militairen van het Korps Marechaussee in de kantoorruimte van de korpscommandant, majoor A. Doup. Deze verzameling groeide uit tot de zogenaamde ‘Helden Galerij van het Korps Marechaussee’, een traditiekamer waarin de historie van het korps werd weergegeven. Het initiatief van Doup om deze traditiekamer te laten uitgroeien tot een museum werd door velen gesteund, ze kreeg hulp van bestuurders, officieren en oud-officieren, die gelden en objecten doneerden.

Het museum moest uiteindelijk een algemeen militair museum worden, waarbij niet alleen de nadruk moest liggen op het optreden van het Korps Marechaussee. De gehele periode van de strijd in en om Atjeh vanaf 1873 moest worden weergegeven in foto’s en objecten, en te raadplegen zijn in een bibliotheek. Naast particuliere donaties werd geld (en diensten) geworven van o.a. de Javasche Bank, B.P.M., K.P.M. en de Nederlandsche Handels Maatschappij.

In 1936 werd een bestuur aangesteld voor het museum in wording, waarbij de functies van voorzitter, secretaris en penningmeester bij Doup en zijn adjudant werden belegd. Majoor A.M. de Torbal, de plaatselijk militair commandant, nam ook zitting in het bestuur. Kolonel Gosenson, de gewestelijke commandant, nam het beschermheerschap op zich.

Koeta Alam

Op 7 januari 1937 was het legermuseum een feit onder de naam Atjehsch Leger Museum. Het bestuur kreeg acht zalen tot zijn beschikking in een van de kampementen te Koeta Radja, het Koeta (Kotta) Alam kampement. Het voorerf zou als ‘artilleriepark’ dienen. De tientallen kanonnen, die vanaf de laatste kwart van de 19e eeuw vanuit heel Atjeh waren verzameld, moesten deel uit maken van het museum.

Het bestuur schreef de objecten zorgvuldig in op herkomst en gebeurtenis. Toeankoe Machmoed stelde een Atjehse schriftgeleerde beschikbaar om het Arabisch en het Jawi schrift te vertalen van de vele documenten die het museum ter beschikbaar kreeg. De nieuwe schenkingen werden als een inventarislijst in drukvorm uitgegeven. Op dit moment zijn er negen supplementen op de inventaris bekend.

Volgens het laatste supplement van juni 1939 was de collectie uitgegroeid tot:

– 618 objecten in de categorie foto’s

– 272 objecten in de categorie boekwerken en of kaarten

– 249 objecten in de categorie wapens, geschut en eretekens

In april 1939 werden plannen gemaakt voor een nieuw te bouwen museum. Daarvoor was een stuk grond beschikbaar gesteld aan de Gouverneur van Akenlaan te Koeta Radja. Het 20.000 gulden kostende project zou niet door het bestuur worden gefinancierd.

Dat majoor Doup zijn missie voor een Atjehsch Leger Museum serieus nam, getuigt de brief van 02-02-1939 aan F.W. Stammeshaus. De brief was afkomstig van de penningmeester van het museum, luitenant-adjudant F. Treffers, die voor verlof in Nederland was. Majoor Doup had hem de opdracht gegeven om kennis te verzamelen over de organisatie van Nederlandse musea.

Op 2 april 1940 tijdens het 50-jarige bestaan van het Korps Marchaussee kwam het Gedenkboek van het Korps Marechaussee uit. Het zou majoor Doup’s laatste inspanning zijn voor het korps. Hij nam diezelfde maand nog afscheid, en betrok zijn nieuwe post in Bandoeng (Bandung) op Java. Tot de bouw van een nieuw museum zou het niet meer komen. Door de oorlogsdreiging in Zuidoost-Azië lagen de prioriteiten elders.

De collectie

 

Fotokaart van het Atjehsch Leger Museum van Doup aan G.L. Tichelman, conservator van het Koloniaal Instituut, het huidige Tropenmuseum. De kaart is in december 1939 verstuurd.

De afbeelding op de kaart toont dezelfde medaillevitrine als hierboven, maar dan meer gevuld. Een deel van de inventarisnummers is op de fotokaart leesbaar. Met behulp van de inventarislijsten (supplementen) is de herkomst van de onderscheidingen te herleiden.

De eretekenen van luitenant-generaal G.C.E. van Daalen

Inventarisnummer 199, ‘Eeretekenen van Generaal G.C.E. van Daalen, te weten: Orde van de Koon van Pruisen (blauw lint met kruis en ster), een officierskruis XV, een officierskruis XXX, een expeditiekruis met 5 gespen. Bijdrage van Mevrouw Gerretson’.[1]

Inventarisnummer 200, ‘Eeretekenen van den Vader van G.C.E. van Daalen, te weten: een officierskruis XV, een Kratonmedaille, een kruis van den 10 daagschen veldtocht, een expeditiekruis met 2 gespen. Bijdrage van Mevrouw Gerritson’[2]

Inventarisnummer 220, ‘Het Commandeurskruis der M.W.O. van Generaal G.C.E. van Daalen.’[3]

Inventarisnummer 221, ‘Het Ridderkruis der Orde van den Nederlandschen Leeuw van Generaal G.C.E. van Daalen.’[4]

De onderscheidingen, medailles, ridderorden en de eresabel van Generaal G.C.E. van Daalen werden van januari 1933 tot februari 1938 tentoongesteld in het hoofdgebouw van Bronbeek.

De ridderorden waren in bruikleen van de kanselarij, de rest van de onderscheidingen waren in bruikleen van de dochter van generaal van Daalen, mevrouw C.E. Gerretson-van Daalen.

Mevrouw Gerretson-van Daalen was in 1938 niet aanwezig bij het 75-jarige jubileum van Bronbeek aanwezig, maar ze had ‘met aandacht geluisterd naar de uitzending door de radio. Tot mijn groote verbazing hoorde ik wel Kapiten Colijn en anderen bij de rondgang noemen; echter geen woord over mannen die werkelijk wat belangrijks in Indië gepresteerd hebben, zoals Van Heutsz en Van Daalen. Van zelfsprekend kom ik in dit geval voor de nagedachtenis van mijn vader op.’

Deze woorden schreef ze op 17 februari 1938 aan de toenmalige commandant C.A. Rijnders, die drie dagen eerder was bevorderd tot luitenant-generaal titulair.

Ze vervolgt haar brief met: ‘Hieruit blijkt wel ten duidelijkste, dat het ook geen nut heeft, dat de eereteken enzovoorts van mijn Vader in Bronbeek blijven. In verband hiermede en tevens met den verzoek van het Atjeh Leger Museum, zoudt U mij zeer verplichten, de eereteken e.a. – indertijd van mij persoonlijk ontvangen – te doen retourneren, op dat Zij in Atjeh op een plaats kunnen verblijven, waar men deze met andere oogen dan men hier Nederland placht te doen, zal aanschouwen.’[5]

De eretekenen werden in 1939 ingeschreven, en tentoongesteld in het Atjehsch Leger Museum.

[1] 8e supplement op de inventaris, Atjehsch Leger Museum

[2] 8e supplement op de inventaris, Atjehsch Leger Museum

[3] 9e supplement op de inventaris, Atjehsch Leger Museum

[4] 9e supplement op de inventaris, Atjehsch Leger Museum

[5] Archief Bronbeek, 2006/00-23-3/1

 

Geschut, collectie van Europese en Atjehse kanonnen

In de inventarissupplementen staat een groot aantal typen geschut beschreven. Helaas zijn niet alle stukken geschut op de beschikbare afbeeldingen te herkennen.

Inventarisnummer 18, ‘Brokstukken van het Zware geschut van Teukoe Oemar (in 1896 door de genie opgeblazen’.

Inventarisnummer 23, ‘Koperen mortier.’

Inventarisnummer 25, ‘Twee scheepskanonnen, afkomstig van Lho Seumawé.’

Inventarisnummer 26, ‘Twee Atjehsche kanonnen afkomstig uit Idi.’

Inventarisnummer 29, ‘Scheepsmortier afkomstig van de “HOC CANTON”.’

Inventarisnummer 30, ‘Lila afkomstig uit Lhong.’

Inventarisnummer 31, ‘Kleine ijzeren mortier van Lhong.’

Inventarisnummer 32, ‘Drie ijzeren Atjehsche kanonnen van Lam Njong.’

Inventarisnummer 34, ‘Koperen lila.’

Inventarisnummer 35, ‘Twee ijzeren Atjehsche kanonnen (zwaar geschut) van Koeta Moesapi’

Inventarisnummer 38, ‘Koperen scheepsgeschut van Nederlandschen oorsprong. (O.I.C-1669).’

Inventarisnummer 46, ‘Twee koperen lila’s uit Penampaän (Gajo Loeös).’

Inventarisnummer 53, ‘2 ijzeren kanonnen 8 cm (Nederlands Geschut).’

Inventarisnummer 64, ‘Lila uit Sinkel.’

Inventarisnummer 72, ‘5 ijzeren kanonnen 8 cm uit Lam Njong (Nederlands Geschut).’

Inventarisnummer 73, ‘IJzeren kanon uit Toengköb (Atjehsch geschut).’

Inventarisnummer 77, ‘IJzeren kanon uit Tapa Toean (Atjehsch geschut).’

Inventarisnummer 83, ‘Atjehsche kannon uit Lam No (Daja).’

Inventarisnummer 98, ‘3 kanonnen van de Koninklijke  Nederlandsche Marine’.

Inventarisnummer 99, ‘Atjehsche Kanon (Bireuen).’

Inventarisnummer 108, ‘Atjehsche Kanon (Lho Seumawé).’

Inventarisnummer 158, ‘Lila uit Lhong’.

Inventarisnummer 159, ‘Lila uit Daja.’

Inventarisnummer 160, ‘Atjehsche ijzeren kanon. (Lengte 2.60 Lho Seumawé).’

Inventarisnummer 161, ‘Atjehsche ijzeren kanon. (Lengte 1.25 Lho Seumawé).’

Inventarisnummer 162, ‘Ijzeren mortier’.

Inventarisnummer 166, ‘IJzeren kanon (Nederlandse Marine).’

Inventarisnummer 167, ‘IJzeren kanon (Nederlandse Marine).’

Inventarisnummer 168, ‘IJzeren kanon (Nederlandse Marine).’

Inventarisnummer 175, ‘IJzeren voorlaadgeschut met 16 ijzeren granaten en 2 projectielen.’

Inventarisnummer 209, ‘Een Atjehsch kanon. (Opgegraven in de kraton kazerne.)’

Op oudere foto’s van het ‘artilleriepark’ zijn diverse kanonnen te zien. Het is onbekend of alle kanonnen zijn overgebracht naar het artilleriepark van Het Atjehsche Leger Museum.

Oorlog met Japan

In de nacht van 19 op 20 februari 1942 werden er gevallen van sabotage in Atjeh gemeld. Het was niet het eerste incident. Er broeide al maanden iets onder de Atjehse bevolking, en dat iets was niet opgemerkt door de koloniale autoriteiten des tijds.

Nadat in 1914 de Atjeh-oorlog als beëindigd werd beschouwd, was er nog volop verzet. Soms in de vorm van opstanden zoals aan de Westkust van Atjeh en Tapa Toean in 1925 en 1926, en in Lhong in 1933, maar vaker door middel van de zogenoemde Atjeh-moorden[2]. De Atjeh-oorlog had in veertig jaar honderdduizend slachtoffers gemaakt, waarbij geen enkele familie ongeroerd bleef. De haat tegen de ‘kompenie’ was nog steeds groot.

Een Japanse inval op Noord-Sumatra zou voor eens en altijd een einde kunnen maken aan de Nederlandse overheersing. Daarvoor waren voorbereidingen getroffen in de vorm van een georganiseerde opstand, de vijfde colonne.

Na eerdere gevallen van sabotage werd op 24 februari de controleur in Seulimeum, J.C. Tiggelman op de trap van zijn huis vermoord. Seulimeum viel onder XXII Moekims waar drie generaties sagi-hoofden onder de naam panglima Polem zich op hun eigen wijze tegen de Nederlandse overheersing verzette. Teuku Muhammed Ali panglima Polem had na het overlijden van zijn vader in 1940 de positie als sagi-hoofd overgenomen.

Langzaam verspreidde de opstand vanuit Seulimeum, ten zuiden van Koeta Radja, uit naar omliggende gebieden. Op 12 maart landde de Japanners op Noord- en Oost-Sumatra. Die dag werd Koeta Radja ontruimd. Chinese en Europese burgers die op de vlucht sloegen, moesten het ontgelden in de volkswoede. Nadat de militairen van het KNIL zich al vechtend met hun (veelal inheemse) gezinnen terugtrokken richting de binnenlanden van Atjeh, nam het plunderen in de verlaten gebieden toe. Fabrieken, kazernes, telefoonkantoren, Europese en Chinese winkels werden leeggehaald.

Teuku Muhammed Ali Panglima Polem, de zoon van de bekende Acehse verzetsleider, schrijft in zijn memoires: ‘Ik ging mee naar Kutaradja om teuku Njak Arif te ontmoeten. Voordat teuku Njak Arif naar Kutaradja was gekomen, werd er gerampokt (geroofd), hetgeen door de Japannees ogenschijnlijk op zijn beloop werd gelaten.’[3]

Dr A.J. Piekaar schreef is zijn verklaring over de opstand: ’Aangezien Kota Radja, in verband met een opstandige beweging onder de Atjehsche bevolking rondom de kota, door de Europese burgerbevolking was geëvacueerd, waren nog slechts enkele Europese burgers in de stad achtergebleven, toen de Japanse troepen op 12 maart 1942 binnenrukten. De plundering van de verlaten stad door de bevolking van de omliggende kampongs was toen nog in volle gang.’[4]

Ook de kazerne Koeta Alam, waar het Atjehsche Leger Museum was gevestigd, zal ook niet aan de volkswoede ontkomen zijn. Het is onbekend hoeveel objecten veilig waren gesteld tot de capitulatie van de KNIL-eenheden in op 29 maart 1942.

Wat wel bekend is, is dat het vaandel van het Korps Marechaussee in veiligheid was gebracht.

Na de soevereiniteitsoverdracht

In februari 1950 maakten acht medewerkers van oliemaatschappij B.P.M. een inspectiereis naar Aceh. Daar troffen ze door de Japanners vernielde olievelden en raffinaderijen aan. Ook bezochten ze de erebegraafplaats Peutjoet (Peutjut). Het kerkhof zelf leek intact te zijn. Het Atjeh-Museum (dus niet het Atjehsch Leger Museum), was onbeschadigd, maar niet meer in gebruik. ‘De collecties zijn evenwel door de Japanners weggevoerd.’[5]

Het Algemeen Handelsblad meldt twee dagen eerder een gedetailleerder verslag.

Over Peutjut: ‘Het monument ter herdenking van de gevallen militairen in Atjeh en onderhorigheden en enkele kruizen zijn echter kapot. Borstbeelden zijn ook verdwenen. Het bronzen[6] hekwerk is indertijd door de Japanners naar de Westkust afgevoerd. Het Atjeh-Museum is intact, maar het werd door de Japanners geheel leeggehaald. Het gebouw is op het ogenblik niet in gebruik.’[7]

In 1951 bracht de gravendienst een verslag uit over de situatie op Peutjoet.

‘Geruchten dat de erebegraafplaats zou zijn vernield, bleken onjuist en van vandalisme is geen sprake. Wel hadden de Japanners het ijzerwerk gesloopt, maar het gemeentebestuur had toen een prikkeldraadomrastering laten aanbrengen.’

Ook werd melding gemaakt van de verdwenen borstbeelden van verschillende officieren op Peutjoet. Daarentegen waren ‘De borstbeelden van generaal Van Heutsz, dominee Thenu en pastoor Verbraak, die voor de oorlog in de stad stonden, hadden de Japanners bestemd voor opzending naar Japan.[8] Deze werden echter tijdig door een Atjeher gered en daarna verborgen op de bodem van een riviertje, de Kroeëng Daro. Na de capitulatie van Japan werden de beelden daaruit opgegraven en vervolgens bewaard onder een hoop ijzerwaren in de magazijnen van ir Tahir in Kotaradja.’[9]

Dit wordt bevestigd in het verslag no 189/14 van het afwikkelingscommando in Indonesië [10]

Militaire missie Japan (restitution looted property)

Luitenant-generaal W. Schilling werd na de Japanse overgave hoofd van de militaire missie in Japan bij het geallieerd hoofdkwartier in Tokio. Naast het organiseren van de repatriëring van Japanse militairen, het berechten van Japanse oorlogsmisdadiger, hield hij zich bezig met het ‘verzamelen van gegevens betreffende in Nederlands-Indië geroofde en naar Japan afgevoerde eigendommen.’[11]

Volgens het verslag moest de roof bestaan uit o.a.:

– 500.000 karaat aan diamanten (waarde geschat op tussen de 100- en 200 miljoen gulden)

– 1.000 kilo goud

– 10.000 kilo zilver

– 19 miljoen aan zilveren guldens en rijksdaalders

– 2.000 ton kinine

– ter waarde van 10 á 12 miljoen guldens aan tin, rubber, kunstvoorwerpen, bibliotheken etcetera.

Tevens werd onderzoek gedaan naar de door Japan inbeslaggenomen schepen, uit de beschikbare lijsten zijn velen niet vindbaar en/of gezonken tijdens de oorlog.

 

F.W. (Willem) Stammeshaus was tot 1931 bestuursambtenaar in Atjeh en nam als ‘Atjeh-kenner’ examens af voor de Atjehse taal. In 1926 had de Legercommandant van het Nederlands Indisch Leger de officieren van het Korps Marechaussee verplicht gesteld om dit examen te behalen. Schilling was in 1928 kapitein, en commandant van de 4e divisie van het Korps Marechaussee in Lam Meulo. Ook hij moest bij Stammeshaus het examen afleggen.

Op 15 november 1946 bezocht Schilling Stammeshaus in het toenmalige Koloniaal Instituut. Tijdens dit gesprek vertelde Schilling ‘dat de Japanners alles uit het Atjehsch Leger Museum hadden weggehaald’. Schilling vraagt Stammeshaus om gegevens van de inventaris van het museum, waarop Stammeshaus hem de complete serie drukwerken van de inventaris meegeeft voor onderzoek.

Het blijkt dat de kunst- en museumcollecties, vaandels etc. moeilijk terug te vinden waren in Japan, en gezien de omvang van de buitgemaakte goederen geen prioriteit kregen. Daarbij vermoedde men dat de goederen, zoals bronzen en ijzeren kanonnen en andere metalen objecten zijn verwerkt in de Japanse oorlogsindustrie.

Hoeveel schepen daadwerkelijk met materiaal uit het voormalig Nederlands-Indië in Japan zijn aangekomen, is onbekend. Wel is bekend dat het Nederlands schip Hr. Ms. Op ten Noort, die door Japan was buitgemaakt, een actieve rol speelde in het transporteren van oorlogsbuit.

Het is interessant om uit te zoeken in hoeverre het team van Schilling succes heeft gehad in het terugvinden van (Indonesisch) erfgoed.

Een casus over het juweel met diamanten ter waarde van 25.000 USD is op foto[12] vastgelegd. Het juweel zou door de Nederlanders aan de Japanners zijn overhandigd om te voorkomen dat twee ‘Sultans’ zouden worden geëxecuteerd. De overdracht van het juweel voorkwam hun executie niet.[13]

Ook werd de kroon van de sultan van Pontianak in Japan teruggevonden. ‘Volgens een telegram van Tokyo (Sydney nummer 67, alhier 23 Augustus ontvangen) kan de in Japan teruggevonden en teruggekregen kroon van den Sultan van Pontianak, naar Indië worden geretourneerd door het schip, dat textielgoederen zal komen laden’.[14]

Op dit moment is het nog onduidelijk waar de objecten van het Atjeh Museum[15] en het Atjesch Leger Museum zich bevinden.

Literatuur

– Memoires van Teuku Muhammed Ali Panglima Polem (vertaald uit het Indonesisch door Brendgen, J.H.J) 1972.

– Delpher, kranten database www.delpher.nl

– Klein Nagelvoort J. (2018). Toean Stammeshaus. LM Publishers.

– Broos, T. Het Atjehsch Legermuseum. Armamentaria nr 45. Legermuseum

– Piekaar, A.J. (1949). Atjèh en de oorlog met Japan.

– A. Doup. (1940) Gedenkboek van Korps Marechaussee. Medan

– Archief Stammeshaus, F.W.

– Het Atjehsch Leger Museum. Eerste Jaarverslag 1937

– Het Atjehsch Leger Museum. Supplement 1 t/m 9

– Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis

Collecties

– Archief F.W. Stammeshaus

– Collectie Museum Bronbeek

– Nationaal Archief

– Niod

[1] Onderzoek J. Klein Nagelvoort, J.P. Klobbie, collectie Museum Bronbeek

[2] Moesson, 2016

[3] Memoires van Teuku Muhammed Ali Panglima Polem, pag.8

[4] Niod, 400 Indische Collectie, 2515

[5] Java Bode, donderdag 16 februari 1950.

[6] Blijkt van ijzer te zijn geweest.

[7] Algemeen Handelsblad 14 februari 1950.

[8] Het borstbeeld van J.B. van Heutsz werd door de gouverneur van Aceh, Daud Breureu’eh, aan Nederland geschonken en bevindt zich tegenwoordig op het landgoed Bronbeek.

[9] Algemeen Handelsblad 30 maart 1951.

[10] Museum Bronbeek. Inv nr. 2016/05/12-3-6

[11] Niod, 400 Indische collectie, inv. nr. 2354

[12] NL-HaNA/2.24.05.02/0/069-0515/1

[13] N.A. Toegangsnummer 2.24.05.02

[14] Niod, 400 Indische collectie, inv. nr. 4688

[15] Toean Stammeshaus. 346 objecten blijven in 1931 achter in museum.

De Slag in de Javazee werd uitgevochten op 27 en 28 februari 1942. Tijdens de slag zonken een aantal Nederlandse schepen waarbij niet alleen Nederlandse zeelieden zijn omgekomen, maar ook een substantieel aantal Indonesesiche zeelieden:

Aan boord van torpedobootjager hare majesteits Kortenaer waren 57 slachtoffers te betreuren, waarvan 28 Indonesiers (49%)

1. Stoker I Atori (1922/10/02)
2. Stoker I Barna (1919)
3. Jongen Kadan( 1918)
4. Jongen Kadim (1920)
5. Stoker Olieman Kajamoeddin (1913/06/10)
6. Jongen Kasdoe (1915/04/16)
7. Matroos I S. Kertoek (1903/11/14)
8. Korporaal Telegrafist G. Loemban Tobing (1910)
9. Stoker Olieman S.F. Maruanaja (1910)
10. Jongen Moeradi (1918)
11. Timmerman Maat Ngadim (1908)
12. Korporaal Machinist M. Pattiwael (1904)
13. Korporaal Kok D. Ranoe (1909)
14. Stoker I Rochman (1920)
15. Jongen Thomas Sahri (1923)
16. Stoker Olieman Pieter Sahusilawane (1910)
17. Korporaal Monteur Sandeli alis Sabatini (1910/07/12)
18. Stoker I Zadrach Mezmak Sijaranamual (1916)
19. Matroos I Sjoekoer (1911)
20. Jongen Soedarman (1914/06/15)
21. Stoker Olieman Soemardi (1905)
22. Jongen Soemardjo (1920)
23. Stoker Olieman S. Soengkono (1913)
24. Jongen Soepardjo
25. Jongen Soerojo (1919/04)
26. Jongen Soetaja (1920)
27. Stoker Olieman Soetikno (1908/05/15)
28. Kwartiermeester R. Wara (1911)

 

Aan boord van de kruiser hare majesteits Java waren 516 slachtoffers, waarvan 119 Indonesiers (23%)

1. Stoker I Ali Akbar (1920)
2. Jongen Asan (1907)
3. Jongen Awin (1922/01/03)
4. Matroos III Balpini (1920/07/06)
5. Lichtmatroos Martinus Bedja (1923)
6. Matroos II Chamin (1920)
7. Jongen Dalijo (1921)
8. Jongen Dani (1919/12/03)
9. Militie Matroos Darmadi (1921/11/21)
10. Korporaal Schrijver Mohammad Djabar (1907)
11. Matroos III Djasimin (1923/08/03)
12. Jongen Djoemadi alias Saiman (1923)
13. Stoker I Jozef Djojomonggolo (1921)
14. Matroos III Andrejan Djojosoenowo (1920)
15. Jongen Eksam bin Moekamat (12-01-1920)
16. Militie Matroos Giman (1918)
17. Militie Matroos Goemari
18. Jongen Hardi Ajohjono (1920)
19. Militie Matroos Mas Saman Hoesami
20. Matroos I Hoetomo (22-03-1923)
21. Marinier I Ibrahim (1919)
22. Matroos Mohamad Ishak, (11-12-1918)
23. Stoker II Ismadi (06-06-1924)
24. Jongen Isman (1918)
25. Matroos III Joemono (1924)
26. Kok Kadir (1916)
27. Jongen Kaffie (1920)
28. Matroos Kok Kanan (1909)
29. Jongen Kardi (18-01-1921)
30. Jongen Kardina (1923)
31. Jongen Kardjo (1910)
32. Matroos III J.A. Kasman (1924)
33. Matroos Hofmeester Katar (1915)
34. Sergeant Machinist Kimin (1905)
35. Korporaal Machinist Koento (17-02-1909)
36. Matroos II Koeswo
37. Matroos III P.J. Legimin
38. Matroos Bottelier O.B. Lewerissa (1913)
39. Matroos II F. Loemban Tobing (1921)
40. Korporaal Stoker J. Mailoeas (1901)
41. Stoker II J.H.J. Malonda (1923)
42. Jongen Mardjoeki (15-07-1920)
43. Militie Matroos Margono (05-11-1919)
44. Matroos III Markasan (1921)
45. Matroos Ziekenverpleger J.H Martoredjo (1915)
46. Stoker Raden A. Matsoetris (1921)
47. Matroos II George Frederik Mezach (09-03-1920) Probolinggo
48. Jongen Moedjijo (1921)
49. Jongen Moekiman (1924)
50. Korporaal Machinist Moeljoto (1904)
51. Militie Matroos Raden Moenawir (1919)
52. Jongen Moerdjomadi (1920)
53. Stoker Olieman Moeslimin
54. Jongen Oembar (1912)
55. Stoker II Achmad Oetojo (1919)
56. Jongen Papan (1920)
57. Stoker Olieman J.M.D. Pella (1909)
58. Jongen Pija (14-10-1917)
59. Korporaal Hofmeester Poniman (1904)
60. Korporaal Hofmeester Praiman (1908)
61. Jongen Prajitna (1922)
62. Militie Matroos Raden Ramalan Atmodi Poero (1917)
63. Stoker OliemanRatag (1919)
64. Matroos IIIRukait (1924)
65. Militie Matroos Raden Sahono alias Pronohotomo (1918)
66. Jongen Saidjo (1917)
67. Jongen Samsi (1921)
68. Jongen Sanjata (1920)
69. Jongen Sarimin (1921)
70. Korporaal Timmerman Sarpin (1910)
71. Korporaal Machinist Seman alias Adisoedarmo
72. Stoker II Riboet Sjamsiat (20-08-1920)
73. Stoker I Sjamsoe Alkamar (23-09-1919)
74. Matroos III Slamet (27-10-1921)
75. Stoker I Slamet (1923)
76. Jongen Slamet (1921)
77. Matroos III Basoeki Slamet (25-04-1924)
78. Stoker I Mohamed Slamet (05-01-1922)
79. Matroos III Raden Clamentinus Soebagja (1923)
80. Matroos II Soebaijanto of Soebijanto
81. Militie Matroos Raden Soebardiono (1921)
82. Stoker II Raden Soedardjo (1919)
83. Matroos II Soedarjo (12-04-1922)
84. Stoker I Soedarto (1920)
85. Stoker I Raden Soedibjo of Soedibio (1920)
86. Stoker II Soedjimin (18-04-1921)
87. Sergeant Machinist Soedono (10-02-1909)
88. Matroos III Soegeng (22-06-1922)
89. Stoker II Mas Soegiarto (06-02-1921)
90. Stoker I Soegito (19-09-1922)
91. Stoker II Albertus Jozef Soehartono (1924)
92. Stoker II Soejatno (1924)
93. Matroos Soekamdi (11-11-1920)
94. Matroos III Soekandar
95. Stoker I Raden Soelisdi (1920)
96. Matroos II Soemadji
97. Militie Matroos Mas Soemandar (26-12-1918)
98. Jongen Soenardi (1911)
99. Matroos I Soenjoto (1911)
100. Jongen Soenoko (24-07-1913)
101. Matroos Kok Soeparno (10-05-1919)
102. Stoker Olieman Mas Soepraptono (1920/05/13)
103. Sergeant Vliegtuigmonteur Soeratman (1919)
104. Stoker II Raden Mas Soerjadi (1923)
105. Matroos III Soerwardi (1923)
106. Stoker I Soetomo (1920/09/07)
107. Matroos III Soetopo (1923)
108. Stoker Olieman Soewadi (1918/07/16)
109. Militie Matroos Soewanda (1922/10/23)
110. Matroos III Soewardi (1923)
111. Sergeant MachinistP. Sumampouw (1901/09/20)
112. Korporaal Ziekenverpleger Tasmin (1911/08/08)
113. Stoker IE. Tomasoa (1909)
114. Korporaal Machinist Tomasoa (1910)
115. Jongen Waloejo (1919)
116. Jongen Warsiman (1922)
117. Stoker I Warsito (1921/01/09)
118. Matroos III R.C. Woedjiman
119. Korporaal Machinist Wilhelmoes Wokas (1911)

Aan boord van de lichte kruiser hare majesteits De Ruijter waren 344 slachtoffers, waarvan 75 Indonesiers (21%)

1. Jongen Achmad (1915)
2. Jongen Akip (1919)
3. Jongen Arjono (1921)
4. Jongen Asan Soekadi (1920)
5. Korporaal Vliegtuigmonteur Bardjo (1905)
6. Jongen Baris (1918)
7. Jongen Barni (1904)
8. Korporaal Machinist Bernawi (20-04-1911)
9. Militie Stoker Charles Frederik Marcus Boedrie (22-09-1921) Soerabaja
10. Matroos Bottelier Salmon da Costa (23-09-1908)
11. Jongen Daliman (02-08-1923)
12. Matroos II Donne Chavair-Blora David (28-10-1920)
13. Korporaal Stoker Diran (1912)
14. Stoker I A. Doelrachman (1918)
15. Jongen Hardono (1918)
16. Matroos III Haris Fadillah (13-12-1923)
17. Stoker I Haroeno (08-03-1920)
18. Korporaal Machinist P. Hasiboean (1906)
19. Jongen Kamidjo (1920)
20. Matroos III Karmoedji (23-05-1925)
21. Jongen Kartiman (13-05-1921)
22. Stoker I Kasidi (14-03-1920)
23. Jongen Kasidi (1920)
24. Matroos III A.P. Kasmin (1923)
25. Matroos Kok Kastawi (1918)
26. Jongen Kastolan (1908)
27. Jongen Katni (1914)
28. Stoker II Koekoeh (17-12-1922)
29. Korporaal Machinist Koepan (1916)
30. Militie Matroos Monteur Ferdinand Sapher-Sidoardjo Lassay (19-04-1917)
31. Stoker Olieman R. Marjono (1907)
32. Stoker I E.B. Marsono, (03-10-1919)
33. Matroos III Moediono (02-02-1924)
34. Korporaal Kok Moenadi (1909)
35. Jongen Moerat (1917)
36. Korporaal Hofmeester Moesran (1903)
37. Jongen Moestram (1898)
38. Matroos Kok Ngalim (1919)
39. Jongen Paidi
40. Jongen Palijo (1918)
41. Jongen T. Pardi
42. Stoker II Raden Paridjan (1924)
43. Stoker I Poerwari (1918)
44. Matroos I Rachmad (1919)
45. Jongen Rakoep (1906)
46. Militie Matroos Rasimin (11-01-1918)
47. Jongen Sadji (1916)
48. Stoker Olieman Saebie (1905)
49. Jongen Saelan (1919
50. Stoker I Said (1917)
51. Stoker I Salamoen (1919)
52. Matroos III Salimin (05-05-1921)
53. Militie Matroos Santoso Poerwoatmodjo (1921)
54. Matroos Kok Santriman (1922)
55. Matroos Hofmeester Saripin (29-04-1913)
56. Militie Matroos Simoen (1921)
57. Stoker II Soedarko (09-10-1921)
58. Matroos III Mas Soedarmadi (27-10-1922)
59. Stoker II Soeko (08-01-1921)
60. Stoker II Soeleman (1920)
61. Jongen Soemadi (1917)
62. Matroos Kok Soemarmo (1914)
63. Matroos III Soemitro (07-04-1922)
64. Matroos III Raden Soeparman (1922)
65. Stoker I T. Soeprapto (1923)
66. Stoker II Petrus Canisisius Soeratin (1924)
67. Matroos Kok Soeratman (30-06-1919)
68. Jongen S. Soerawan (1917)
69. Korporaal Vliegtuigmaker Soerjadi (18-11-1909)
70. Kwartiermeester Soetarto (1913)
71. Stoker II Soewandi (09-08-1920)
72. Stoker I D.C. Tahalea (1920)
73. Jongen Tarim (22-03-1917)
74. Jongen Toloe (28-12-1922)
75. Matroos III Walidi (1922)

 

 

Bronnen:

http://www.wereldoorlog2.com/index.php?option=com_content&task=view&id=53&Itemid=72

https://nl.wikipedia.org/wiki/Hr.Ms._Java_(1925)

1. Bezemer, Zij vochten op de zeven zeeën : verrichtingen en avonturen der Koninklijke Marine in de tweede wereldoorlog (Zeist 1956).

 

Pauljac Verhoeven

Menteng Pulo, maandag 24 juli 1950

67 jaar geleden, op de vroege ochtend van maandag 24 juli 1950, begon de opheffing van het KNIL met de inwijding van de Simultaankerk op het ereveld Menteng Pulo te Jakarta. Op alle erevelden van de Indonesische archipel en in Siam (Thailand) werden tegelijkertijd kransen gelegd als afscheid van de gevallen kameraden. Gedurende 1 minuut werd de klok geluid, het katholieke gedeelte van de kerk werd ingewijd waarna veldaalmoezenier Van den Hoeven een rede hield. In de kerk waren 8 baren opgesteld, waarvan er 6 met de Nederlandse vlag waren bedekt, 1 met de Britse en 1 met de Amerikaanse vlag. De legercommandant luitenant generaal D.C. Buurman van Vreeden legde bij alle een krans.

De plechtigheid werd besloten met een kranslegging op het graf van de voormalig legercommandant, generaal Simon Spoor.

 

Dinsdag 25 juli 1950.

Dinsdag 25 juli 1950 werd de volgende stap gezet op weg naar de officiële opheffing van het ‘Koninklijk Nederlands Indonesisch Leger’.

 

 

Hoofdkwartier Generale Staf, 25 juli dinsdagochtend.

“Overdracht aan APRIS. Driekleur voor hoofdkwartier voor ’t laatst neergehaald.
Op dinsdagmorgen had op het voorerf van het Hoofdkwartier van de Generale Staf aan de Djalan Merdeka Utara, op plechtige wijze de opheffing van het Nederlandse Algemeen Hoofdkwartier door de commandant van de Nederlandse strijdkrachten in Indonesië plaats, terwijl in aansluiting hierop het gebouw van het HKGS ter beschikking werd gesteld van de APRIS.
Onder de bij deze plechtigheid aanwezige autoriteiten, zo wel Nederlandse als Indonesische, waren de minister van defensie der RIS, Sultan Hamengku Buwono IX, de Nederlandse Hoge Commissaris in Indonesië, dr. Hirschfeld, de commandant van de Nederlandse strijdkrachten in Indonesië, luitenant generaal Buurman van Vreeden, de chef staf van de APRIS, kolonel Nasution, vice-admiraal Kist, de chef staf van de ALRIS, kolonel Subiakto, voorts de generaals Alons, Simons, De Bie, Scheffelaar, Van Langen, kolonel Simatupang en de basiscommandant van Djakarta Raya, overste Taswin.
Erewachten bestaande uit troepen van de KL en de APRIS stonden opgesteld op het erf.
Na de rede van de generaal volgde het neerhalen van de Nederlandse driekleur waarna de Indonesische vlag werd gehesen.
Hierna sprak de chef staf van de Indonesische Landmacht kolonel Nasution. In zijn rede uitte kolonel Nasution uit naam van de APRIS zijn dank voor de goede samenwerking, die door de KL was betoond.

Paleis Merdeka, 25 juli dinsdagochtend.
De Nederlandse legercommandant, luitenant generaal D.C. Buurman van Vreeden en chef staf, generaal majoor D.R.A. van Langen, zijn dinsdagochtend door president Soekarno ontvangen op het paleis Merdeka, om officieel afscheid te nemen.”

 

Nederlands Hoge Commisariaat, 25 juli dinsdagavond.

Op het Nederlandse Hoge Commissariaat , ’s avonds op 25 juli, verzamelde zich een uitgelezen gezelschap om de opheffing van het KNIL met een plechtigheid te bezegelen.

Als eerste nam de Legercommandant luitenant generaal D.C. Buurman van Vreeden het woord:

“Straks zult U het opheffingsbesluit horen voorlezen, waarmede een einde wordt gemaakt aan ’t bestaan van het KNIL. Wat dit voor ons, KNIL-militairen betekent, wier leven zo hecht verbonden was met dit leger in dit land, zal voor ieder begrijpelijk zijn. Nochtans ben ik verheugd over de omstandigheid dat ik morgen naar Nederland vertrek met de wetenschap dat alles is gedaan voor KNIL-personeel dat menselijkerwijs mogelijk is: ik weet dat ieders belangen zo goed mogelijk zijn behartigd.

“Gij zijt een deputatie, dus een vertegenwoordiging van het KNIL in al zijn rangen, landaarden, wapens en diensten en daarom is mijn dank voor de toewijding, plichtsbetrachting en trouw die U steeds aan mij heeft betoond, niet alleen tot U persoonlijk doch vooral gericht tot het gehele KNIL door U hier vertegenwoordigd. Ik ben er van overtuigd dat Gij, waar Gij nu ook Uw verdere loopbaan zult vinden, Gij daar dezelfde goede eigenschappen zult tonen.”

“Een gedeelte van onze Indonesische wapenbroeders is opgenomen in de Weermacht van de Republiek Indonesia Serikat en ik ben er van overtuigd dat zij in deze nieuwe Weermacht door hun houding de naam van goed soldaat zullen hoog houden en hiermede bevestigen.”

Daarna werd het Koninklijk Besluit van de opheffing van het KNIL voorgelezen, gevolgd door een toespraak van de Hoge Commissaris in Indonesië dr. H.M. Hirschfeld.

“Vervolgens werd het koninklijk besluit houdende de onderscheidingen van Lt. Generaal Buurman van Vreede en Generaal Majoor van Langen voorgelezen. Met het spelen van het Nederlandse en Indonesische volkslied werd de officiële plechtigheid besloten.”

Nieuws uit Indonesië: opheffing van het KNIL

De avond werd besloten met een receptie.

Er werden twee dagorders uitgegeven, een door Koningin Juliana:

“Aan officieren, onder-officieren, korporaals en soldaten van het KNIL, waar zij zich ook mogen bevinden.

Met ingang van 26 juli 1950 houdt het KNIL op te bestaan.

Met die dag eindigt de lange bewogen en roemrijke historie van bijna 120 jaren.

Uw vaandels, waarvan er 4 de Militaire Willemsorde dragen als hoogste dapperheidsonderscheiding, tonen de daden aan van moed, beleid en trouw, welke zo talrijk zijn in de geschiedenis van het KNIL.

Nooit werd tevergeefs een beroep op U gedaan.

Trouw hebt gij door de tijden heen Uw plicht vervuld.

Ik besef, dat thans de overgang naar een ander leger of naar de burgermaatschappij in Uw aller leven diep ingrijpt en ik begrijp zeer wel de moeilijkheden, welke dit voor velen Uwer meebrengt.

Ik voel echter bij de woord niet alleen achterom te mogen zien, maar met U de blik vooruit te moeten richten. Dit vooruit zien is voor U persoonlijk zeer verschillend. Maar moge het U allen gegeven zijn een nieuwe plaats in de maatschappij zo nodig met volharding te zoeken en te vinden, een plaats, waar gij, als burger of als militair, aan de weerbaarheid en opbouw Uwer [ ] Uw eigen, waardevolle bijdrage kunt leveren.

Nederland laat U gaan, Indonesiers, in het volle vertrouwen dat gij de goede zaak van U land trouw zult weten te dienen.

Nederland verwelkomt U terug, Nederlanders, in zijn midden en ontvangt U naar zijn beste vermogen.

Ondanks onze moeilijkheden zullen wij het nu toch moeten klaren.

Toont U allen waardige erfgenamen van een groots verleden door in deze nieuwe periode evengoed te weten wat gij wilt als voorheen.

De Almachtige moge U allen behoeden en leiden,

Juliana”.

 

En een door de legercommandant:

“ Nu wij staan aan de vooravond van de opheffing van ons oude Leger, richt ik mij in een laatste dagorder tot U.

Hare Majesteit, onze geëerde Koningin, heeft ons reeds in Haar zoeven aan U voorgelezen dagorder de weg gewezen, die wij van morgen af hebben in te slaan.

Het KNIL moge van morgen af tot de geschiedenis behoren, zijn tradities van trouw, opofferingsgezindheid en kameraadschap nemen wij op ons verdere levenspad.

De jaren, die gij in het KNIL hebt doorgebracht, zijn niet verloren. Zij hebben U gevormd tot de man die gij zijt en die, beseffend wat dit ogenblik van hem verlangt, streeft naar de verwezenlijking van de wens van Hare Majesteit nl. Om met inzet van zijn volle persoon alles veil te hebben voor wat hem het hoogste is.

Het heeft Hare Majesteit de Koningin behaagd onze vaandels te noemen. Deze vaandels welke tot zo vele voortreffelijke daden hebben geïnspireerd, zullen door mij naar Nederland worden gebracht. Zij zullen aldaar een plaats krijgen, welke een passende herinnering aan het oude KNIL en zijn historie zal vormen. Gij hebt vernomen dat op 26 juli een afwikkelingscommando wordt ingesteld, dat zich bezig zal houden met het verzorgen van de belangen van die Uwer, die nog niet volledig zijn overgegaan naar de K.L. of de APRIS, dan wel nog niet gedemobiliseerd of gedemilitariseerd zijn en die op deze grond, onder verantwoordelijkheid van Nederland, de status van K.L.-militair krijgen.

Deze regeling moet worden beschouwd als blijk van erkenning Uwer uitmuntende diensten.

Mijn persoonlijke dank wens ik U tenslotte te betuigen voor alles wat gij in deze moeilijke dagen aan discipline en vertrouwen in de Regering en de Legerleiding hebt weten op te brengen.

Hun beste wensen vergezellen U.”

 

Marthe Gaspar-Raven

 

 

Vaardigheidsdiploma atletiek van het Kale-Koppenkamp, leeftijdscategorie 26-33 jaar, uitgereikt aan B. Dotsch (1914-1998) in juli 1942 te Tjimahi. Voor dit certificaat heeft Dotsch moeten voldoen aan de volgende onderdelen: lopen (100 m), kogelstoten, speer- en balwerpen, hoog- en verspringen.

 

In de meeste kampen werd – althans in de eerste tijd – aan sport gedaan. Ook het organiseren van wedstrijden was toegestaan en daar werd dan ook dankbaar gebruik van gemaakt. Soms ging het initiatief uit van de Japanners. Zo werd in veel kampen in de dagindeling een verplichte ochtendgymnastiek op Japanse wijze opgenomen. Gebrek aan ruimte en materiaal echter heeft de sportbeoefening vaak bemoeilijkt en op de duur zou gebrek aan energie een definitief einde aan alle sport maken.

 

De barakken van het 6de Depot Bataljon, het zogenoemde Kale-Koppenkamp, waren gegroepeerd rond een groot exercitieveld, waarop voetbal werd gespeeld en atletiekwedstrijden georganiseerd werden door de gevangenen. Ooggetuige T. Verstraaten vertelt dat deze veel publiek trokken en vaak zo spannend waren dat je alles om je heen vergat. ‘Het kon gebeuren dat je als toeschouwer opeens een duw in de rug kreeg en omkijkend een Japanse soldaat ontwaarde, die je dan een buigende groet moest brengen.”

 

Het kamp herbergde een beroemde atleet, namelijk Jaap van der Poll, die in 1936 Nederlands kampioen speerwerpen was geworden en deelgenomen had aan de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn, wat wegens een blessure op een teleurstelling was uitgelopen. Hij had zich voorgenomen op de Spelen in 1940 in Tokio beter te presteren. Het lot besliste anders: hij zou wel in Japan komen, maar als dwangarbeider in de mijnen.

In 1938 was hij naar Indië gegaan om te werken in een suikerfabriek. Hij ging verder met sporten en werd atletiekkampioen van Java. Tijdens de mobilisatie werd hij als sergeant ingedeeld bij een mitrailleurgroep. Na de capitulatie van het KNIL in het kamp van het 6de Depot Bataljon geïnterneerd, won hij prijzen bij het kogelstoten, discus- en speerwerpen.

 

Collectie Museum Bronbeek

Inventarisnummer 1961/09/09-1-2

Schenking Dhr. B. Dotsch