Category Archives: Uncategorized

Peudeuëng meutampö meuïh, sabel met gouden kroon

inventarisnummer 1898/10/26-1

John Klein Nagelvoort

 

Op 26 oktober 1898 werd een rijk gedecoreerd sabel geschonken aan Museum Bronbeek. De schenker was luitenant-generaal b.d. J.A. Vetter. De gepensioneerde generaal, en oud-commandant van het Nederlands-Indisch leger, was in maart 1897 met pensioen gegaan en had zich in Nederland gevestigd.

Vetter heeft een lange staat van dienst. Als soldaat meldt hij zich op 25 mei 1853 voor tien jaar aan in Kampen, hij is dan vijftien jaar. In 1859 wordt hij officier en neemt vervolgens deel aan meerdere expedities. Zijn rol als opperbevelhebber van de twee expedities naar Lombok zijn alom bekend, maar wat is zijn rol in Aceh in het zogenaamde ‘Verraad van Teukoe Oemar’ in 1896?

Legercommandant luitenant-generaal J.A. Vetter

De schenker aan Bronbeek

Vetter gaat in april 1895 met pensioen als luitenant-generaal titulair. Maar wordt door gouverneur-generaal C.H.A. van der Wijck in datzelfde jaar nog verzocht om de functie van fungerend legercommandant A.R.W. Gey van Pittius over te nemen. De legercommandant kampt met ernstige gezondheidsklachten en moet zijn functie neerleggen. Gey van Pittius overlijdt acht maanden later in Den Haag. Generaal-majoor M. Segov neemt tijdelijk het hoogste militaire ambt waar. Vetter wordt op 19 juni 1895 benoemd tot legercommandant van het leger in Nederlands-Indië.

Met Vetter als legercommandant hoopt de gouverneur-generaal op een spoedig einde van de oorlog in Aceh: die oorlog duurt inmiddels drieëntwintig jaar en heeft aan tienduizenden mannen, vrouwen en kinderen het leven gekost.

Majoor J.F. Breijer

Vetter vertrekt met zijn adjudant, majoor J.F. Breijer, in november 1895 naar Aceh om de situatie in Aceh zelf te aanschouwen. Majoor Breijer heeft zich laten informeren door de arabist en islamloog Christiaan Snouck Hurgronje en neemt een door hem opgemaakt verslag mee over de sultansfamilie, ulèëbalangs (erfelijke hoofden) en de vijandelijk gezinde geestelijken. De zittende gouverneur van Aceh, generaal-majoor Ch. Deijckerhoff, zal de afvaardiging uit Batavia ontvangen en hen op de hoogte brengen van de huidige situatie. De kranten in Nederland en in Indië berichten, met name in 1896, uitgebreid over ‘De inspectiereis van den Legercommandant op Atjeh’.

De schenker aan generaal Vetter

Teuku Umar ontvangt van Deijckerhoff op 30 september 1893 de titel panglima prang besar (opperste strijdheer) en zal in vervolg de naam teuku Djohan Pahlawan dragen. Zijn leger van ruim duizend strijders wordt met Nederlandse geweren bewapend. De vraag voor zwaar geschut wordt niet ingewilligd, wel wordt hij fors betaald door het gouvernement.

Teuku Umar als teuku Djohan in 1893

De samenwerking loopt stroef, en het onderlinge vertrouwen is nihil. Toch wil Deijckerhoff zich aan zijn concept houden. Het omkopen en tegen elkaar uitspelen van inheemse vorsten, is een oud gebruik. Teuku Djohan (T. Umar) weet dankzij deze collaboratie zijn positie in Aceh te versterken. Niet iedereen is gelukkig met de gegeven macht aan de teuku Djohan. Sommigen zien die als een doorn in het oog. Nadat teuku Djohan zijn positie in Aceh heeft verstrekt, neemt hij steeds minder orders aan van het Nederlands gouvernement. Bij het oppergezag vreest men voor het afvallen van teuku Djohan zoals in 1884 tijdens de Nisero-Kwestie. De komst van Vetter in Aceh eind 1895 zet alles op scherp, ook de rol van teuku Umar. Tijdens het inspecteren van de linies zijn er weinig activiteiten, Vetter vraagt aan de betreffende luitenant aan de stelling: ‘Hoeveel heeft u wel betaald, dat zij vandaag niet op mij schieten?’ De luitenant voelt zich gekrenkt en zegt dat hij niet gewoon was met de vijand te heulen. Vetter was het dus duidelijk niet eens met Deijkerhoffs beleid, en deed geen moeite dit te verbergen.

De sabel met gouden kroon, peudeuëng meutampö meuïh

Volgens verschillende bronnen schenkt teuku Djohan ofwel teuku Umar Vetter een ‘sabel met roodlederen scheede, het gevest van goud en bezet met diamanten’ aan Vetter in december 1895 bij de landingsplaats Oleh-leh ten noorden van Koeta-Radja, het huidige Banda Aceh. De berichtgeving verschilt met name over de wijze waarop Vetter de sabel in ontvangst neemt, maar over het doel van deze schenking is iedereen het eens: Vetter moet gepaaid worden.

Generaal-majoor Ch. Deijckerhoff als gouverneur van Aceh

Niet alleen Vetter ontving een sabel van dergelijke kwaliteit, ook Deijckerhoff ontving een dergelijk sabel van teuku Umar. Mogelijk is deze sabel terechtgekomen in de etnografische collectie van de KMA. (collectie Wereldculturen 3600-410)

De peudeuëng of sabel die teuku Umar schenkt aan Vetter, en Vetter vervolgens aan Museum Bronbeek, is van bijzondere kwaliteit. De gouden kroon is bezet met ruwe diamanten, voorzien van filigrain en met emaille ingelegd. De greep zelf is met zilverdraad omvlochten. De kling is hoogstwaarschijnlijk in Europa gesmeed en door de Acehse wapensmeden aangepast.

Dit type wapen werd gedragen door panglima’s, de Acehse legeraanvoerders.

Het schenken van een (ere)sabels of degens is een oud gebruik, ook in voormalig Nederlands-Indië. Met name in de negentiende eeuw worden sabels, geweren, krissen en eretekens uitgereikt aan hulptroepen en inheemse vorsten die het Nederlands gezag aanvaarden. Bestuurders en officieren ontvangen op hun beurt ook sabels, lansen en (kostbare) krissen, soms uit erkenning van het Nederlands gezag, als herstelbetaling of om bondgenootschap te bekrachtigen.

Bronnen:

Nationaal Archief: 2.13.04 Stamboeken Officieren KNIL

www.delpher.nl

C.Snouck Hurgronje, De Atjehers

Verzameling van Dagorders

Catalogus Museum Bronbeek deel I, Erik Naberhuis

Rogier Rijpkema & Jaap Cuperus, 1815-2015 Militaire Willems-Orde, 200 jaar moed, beleid en trouw.

Indonesische slachtoffers van de Slag in de Javazee

De Slag in de Javazee werd uitgevochten op 27 en 28 februari 1942. Tijdens de slag zonken een aantal Nederlandse schepen waarbij niet alleen Nederlandse zeelieden zijn omgekomen, maar ook een substantieel aantal Indonesesiche zeelieden:

Aan boord van torpedobootjager hare majesteits Kortenaer waren 57 slachtoffers te betreuren, waarvan 28 Indonesiers (49%)

  1. Stoker I Atori (1922/10/02)
  2. Stoker I Barna (1919)
  3. Jongen Kadan( 1918)
  4. Jongen Kadim (1920)
  5. Stoker Olieman Kajamoeddin (1913/06/10)
  6. Jongen Kasdoe (1915/04/16)
  7. Matroos I S. Kertoek (1903/11/14)
  8. Korporaal Telegrafist G. Loemban Tobing (1910)
  9. Stoker Olieman S.F. Maruanaja (1910)
  10. Jongen Moeradi (1918)
  11. Timmerman Maat Ngadim (1908)
  12. Korporaal Machinist M. Pattiwael (1904)
  13. Korporaal Kok D. Ranoe (1909)
  14. Stoker I Rochman (1920)
  15. Jongen Thomas Sahri (1923)
  16. Stoker Olieman Pieter Sahusilawane (1910)
  17. Korporaal Monteur Sandeli alis Sabatini (1910/07/12)
  18. Stoker I Zadrach Mezmak Sijaranamual (1916)
  19. Matroos I Sjoekoer (1911)
  20. Jongen Soedarman (1914/06/15)
  21. Stoker Olieman Soemardi (1905)
  22. Jongen Soemardjo (1920)
  23. Stoker Olieman S. Soengkono (1913)
  24. Jongen Soepardjo
  25. Jongen Soerojo (1919/04)
  26. Jongen Soetaja (1920)
  27. Stoker Olieman Soetikno (1908/05/15)
  28. Kwartiermeester R. Wara (1911)

 

Aan boord van de kruiser hare majesteits Java waren 516 slachtoffers, waarvan 119 Indonesiers (23%)

  1. Stoker I Ali Akbar (1920)
  2. Jongen Asan (1907)
  3. Jongen Awin (1922/01/03)
  4. Matroos III Balpini (1920/07/06)
  5. Lichtmatroos Martinus Bedja (1923)
  6. Matroos II Chamin (1920)
  7. Jongen Dalijo (1921)
  8. Jongen Dani (1919/12/03)
  9. Militie Matroos Darmadi (1921/11/21)
  10. Korporaal Schrijver Mohammad Djabar (1907)
  11. Matroos III Djasimin (1923/08/03)
  12. Jongen Djoemadi alias Saiman (1923)
  13. Stoker I Jozef Djojomonggolo (1921)
  14. Matroos III Andrejan Djojosoenowo (1920)
  15. Jongen Eksam bin Moekamat (12-01-1920)
  16. Militie Matroos Giman (1918)
  17. Militie Matroos Goemari
  18. Jongen Hardi Ajohjono (1920)
  19. Militie Matroos Mas Saman Hoesami
  20. Matroos I Hoetomo (22-03-1923)
  21. Marinier I Ibrahim (1919)
  22. Matroos Mohamad Ishak, (11-12-1918)
  23. Stoker II Ismadi (06-06-1924)
  24. Jongen Isman (1918)
  25. Matroos III Joemono (1924)
  26. Kok Kadir (1916)
  27. Jongen Kaffie (1920)
  28. Matroos Kok Kanan (1909)
  29. Jongen Kardi (18-01-1921)
  30. Jongen Kardina (1923)
  31. Jongen Kardjo (1910)
  32. Matroos III J.A. Kasman (1924)
  33. Matroos Hofmeester Katar (1915)
  34. Sergeant Machinist Kimin (1905)
  35. Korporaal Machinist Koento (17-02-1909)
  36. Matroos II Koeswo
  37. Matroos III P.J. Legimin
  38. Matroos Bottelier O.B. Lewerissa (1913)
  39. Matroos II F. Loemban Tobing (1921)
  40. Korporaal Stoker J. Mailoeas (1901)
  41. Stoker II J.H.J. Malonda (1923)
  42. Jongen Mardjoeki (15-07-1920)
  43. Militie Matroos Margono (05-11-1919)
  44. Matroos III Markasan (1921)
  45. Matroos Ziekenverpleger J.H Martoredjo (1915)
  46. Stoker Raden A. Matsoetris (1921)
  47. Matroos II George Frederik Mezach (09-03-1920) Probolinggo
  48. Jongen Moedjijo (1921)
  49. Jongen Moekiman (1924)
  50. Korporaal Machinist Moeljoto (1904)
  51. Militie Matroos Raden Moenawir (1919)
  52. Jongen Moerdjomadi (1920)
  53. Stoker Olieman Moeslimin
  54. Jongen Oembar (1912)
  55. Stoker II Achmad Oetojo (1919)
  56. Jongen Papan (1920)
  57. Stoker Olieman J.M.D. Pella (1909)
  58. Jongen Pija (14-10-1917)
  59. Korporaal Hofmeester Poniman (1904)
  60. Korporaal Hofmeester Praiman (1908)
  61. Jongen Prajitna (1922)
  62. Militie Matroos Raden Ramalan Atmodi Poero (1917)
  63. Stoker OliemanRatag (1919)
  64. Matroos IIIRukait (1924)
  65. Militie Matroos Raden Sahono alias Pronohotomo (1918)
  66. Jongen Saidjo (1917)
  67. Jongen Samsi (1921)
  68. Jongen Sanjata (1920)
  69. Jongen Sarimin (1921)
  70. Korporaal Timmerman Sarpin (1910)
  71. Korporaal Machinist Seman alias Adisoedarmo
  72. Stoker II Riboet Sjamsiat (20-08-1920)
  73. Stoker I Sjamsoe Alkamar (23-09-1919)
  74. Matroos III Slamet (27-10-1921)
  75. Stoker I Slamet (1923)
  76. Jongen Slamet (1921)
  77. Matroos III Basoeki Slamet (25-04-1924)
  78. Stoker I Mohamed Slamet (05-01-1922)
  79. Matroos III Raden Clamentinus Soebagja (1923)
  80. Matroos II Soebaijanto of Soebijanto
  81. Militie Matroos Raden Soebardiono (1921)
  82. Stoker II Raden Soedardjo (1919)
  83. Matroos II Soedarjo (12-04-1922)
  84. Stoker I Soedarto (1920)
  85. Stoker I Raden Soedibjo of Soedibio (1920)
  86. Stoker II Soedjimin (18-04-1921)
  87. Sergeant Machinist Soedono (10-02-1909)
  88. Matroos III Soegeng (22-06-1922)
  89. Stoker II Mas Soegiarto (06-02-1921)
  90. Stoker I Soegito (19-09-1922)
  91. Stoker II Albertus Jozef Soehartono (1924)
  92. Stoker II Soejatno (1924)
  93. Matroos Soekamdi (11-11-1920)
  94. Matroos III Soekandar
  95. Stoker I Raden Soelisdi (1920)
  96. Matroos II Soemadji
  97. Militie Matroos Mas Soemandar (26-12-1918)
  98. Jongen Soenardi (1911)
  99. Matroos I Soenjoto (1911)
  100. Jongen Soenoko (24-07-1913)
  101. Matroos Kok Soeparno (10-05-1919)
  102. Stoker Olieman Mas Soepraptono (1920/05/13)
  103. Sergeant Vliegtuigmonteur Soeratman (1919)
  104. Stoker II Raden Mas Soerjadi (1923)
  105. Matroos III Soerwardi (1923)
  106. Stoker I Soetomo (1920/09/07)
  107. Matroos III Soetopo (1923)
  108. Stoker Olieman Soewadi (1918/07/16)
  109. Militie Matroos Soewanda (1922/10/23)
  110. Matroos III Soewardi (1923)
  111. Sergeant MachinistP. Sumampouw (1901/09/20)
  112. Korporaal Ziekenverpleger Tasmin (1911/08/08)
  113. Stoker IE. Tomasoa (1909)
  114. Korporaal Machinist Tomasoa (1910)
  115. Jongen Waloejo (1919)
  116. Jongen Warsiman (1922)
  117. Stoker I Warsito (1921/01/09)
  118. Matroos III R.C. Woedjiman
  119. Korporaal Machinist Wilhelmoes Wokas (1911)

Aan boord van de lichte kruiser hare majesteits De Ruijter waren 344 slachtoffers, waarvan 75 Indonesiers (21%)

  1. Jongen Achmad (1915)
  2. Jongen Akip (1919)
  3. Jongen Arjono (1921)
  4. Jongen Asan Soekadi (1920)
  5. Korporaal Vliegtuigmonteur Bardjo (1905)
  6. Jongen Baris (1918)
  7. Jongen Barni (1904)
  8. Korporaal Machinist Bernawi (20-04-1911)
  9. Militie Stoker Charles Frederik Marcus Boedrie (22-09-1921) Soerabaja
  10. Matroos Bottelier Salmon da Costa (23-09-1908)
  11. Jongen Daliman (02-08-1923)
  12. Matroos II Donne Chavair-Blora David (28-10-1920)
  13. Korporaal Stoker Diran (1912)
  14. Stoker I A. Doelrachman (1918)
  15. Jongen Hardono (1918)
  16. Matroos III Haris Fadillah (13-12-1923)
  17. Stoker I Haroeno (08-03-1920)
  18. Korporaal Machinist P. Hasiboean (1906)
  19. Jongen Kamidjo (1920)
  20. Matroos III Karmoedji (23-05-1925)
  21. Jongen Kartiman (13-05-1921)
  22. Stoker I Kasidi (14-03-1920)
  23. Jongen Kasidi (1920)
  24. Matroos III A.P. Kasmin (1923)
  25. Matroos Kok Kastawi (1918)
  26. Jongen Kastolan (1908)
  27. Jongen Katni (1914)
  28. Stoker II Koekoeh (17-12-1922)
  29. Korporaal Machinist Koepan (1916)
  30. Militie Matroos Monteur Ferdinand Sapher-Sidoardjo Lassay (19-04-1917)
  31. Stoker Olieman R. Marjono (1907)
  32. Stoker I E.B. Marsono, (03-10-1919)
  33. Matroos III Moediono (02-02-1924)
  34. Korporaal Kok Moenadi (1909)
  35. Jongen Moerat (1917)
  36. Korporaal Hofmeester Moesran (1903)
  37. Jongen Moestram (1898)
  38. Matroos Kok Ngalim (1919)
  39. Jongen Paidi
  40. Jongen Palijo (1918)
  41. Jongen T. Pardi
  42. Stoker II Raden Paridjan (1924)
  43. Stoker I Poerwari (1918)
  44. Matroos I Rachmad (1919)
  45. Jongen Rakoep (1906)
  46. Militie Matroos Rasimin (11-01-1918)
  47. Jongen Sadji (1916)
  48. Stoker Olieman Saebie (1905)
  49. Jongen Saelan (1919
  50. Stoker I Said (1917)
  51. Stoker I Salamoen (1919)
  52. Matroos III Salimin (05-05-1921)
  53. Militie Matroos Santoso Poerwoatmodjo (1921)
  54. Matroos Kok Santriman (1922)
  55. Matroos Hofmeester Saripin (29-04-1913)
  56. Militie Matroos Simoen (1921)
  57. Stoker II Soedarko (09-10-1921)
  58. Matroos III Mas Soedarmadi (27-10-1922)
  59. Stoker II Soeko (08-01-1921)
  60. Stoker II Soeleman (1920)
  61. Jongen Soemadi (1917)
  62. Matroos Kok Soemarmo (1914)
  63. Matroos III Soemitro (07-04-1922)
  64. Matroos III Raden Soeparman (1922)
  65. Stoker I T. Soeprapto (1923)
  66. Stoker II Petrus Canisisius Soeratin (1924)
  67. Matroos Kok Soeratman (30-06-1919)
  68. Jongen S. Soerawan (1917)
  69. Korporaal Vliegtuigmaker Soerjadi (18-11-1909)
  70. Kwartiermeester Soetarto (1913)
  71. Stoker II Soewandi (09-08-1920)
  72. Stoker I D.C. Tahalea (1920)
  73. Jongen Tarim (22-03-1917)
  74. Jongen Toloe (28-12-1922)
  75. Matroos III Walidi (1922)

 

 

Bronnen:

http://www.wereldoorlog2.com/index.php?option=com_content&task=view&id=53&Itemid=72

https://nl.wikipedia.org/wiki/Hr.Ms._Java_(1925)

  1. Bezemer, Zij vochten op de zeven zeeën : verrichtingen en avonturen der Koninklijke Marine in de tweede wereldoorlog (Zeist 1956).

 

Flesje kininesulfaat

Marthe Gaspar-Raven

Flesje met kininesulfaat

“ Malaria is een ziekte, die Uw gezondheid voorgoed kan bederven, terwijl zij ook de gevechtswaarde van een leger kan vernietigen.

 

Kinine, afkomstig uit de kinabast, werd toegepast als geneesmiddel voor malaria, een van de meest verbreide volksziekten in de tropen. Het belang van dit medicijn werd door Dr. Pleischel al in 1857 treffend verwoord: “Zonder kina en de daaruit bereide stoffen zou ik nòch medicus willen, nòch medicus kunnen zijn.”

In 1854 was de kina met regeringssteun in Tjinjiroean (ten zuiden van Bandoeng) aangeplant. De cultuur ontwikkelde zich zo voorspoedig dat in de jaren voor de Eerste Wereldoorlog de grootste hoeveelheid kina ter wereld uit Nederlands-Indië kwam.

Ook in legerkringen werd de bestrijding van malaria van het hoogste belang geacht. Immers: “in tropische gebieden kan deze ziekte minstens evenveel slachtoffers maken als de vijandelijke kogels”. De strijd tegen deze gevreesde tegenstander vroeg dan ook van iedereen “een even groote mate van oefening en tucht als in het gevecht tegen den vijand van hem wordt verwacht.”

Malaria nam onder de ziekten, die in het Nederlands-Indische Leger aanleiding gaven tot een permanente ongeschiktheid voor de dienst, zeker wat het Europese gedeelte van het leger betrof, de voornaamste plaats in. Rond 1900 hadden jaarlijks 80 van de 100 Europese en 75 van de 100 inheemse militairen malaria. Het kwam voortdurend voor dat militairen, die bij het uitrukken geheel gezond leken, al gauw geheel onbruikbaar werden voor de velddienst en zo een grote belasting gingen vormen voor de agerende troepen.

Toen door de Japanse bezetting van Nederlands-Indië de kinine schaars begon te worden, gingen de geallieerde legers van Zuidoost-Azië en de Pacific over op het middel mepacrine.

In de kampen aan de Birma Spoorweg en ook aan de Pakan Baroe hebben bijna alle krijgsgevangenen malaria gehad. Slechts in het begin was in sommige kampen nog wat kinine voorradig. W.B. Westhoff, die naar het herstelkamp Nakhom Pathon in Thailand was gebracht, noteerde op 27 september 1944 in zijn dagboek dat het aantal malariapatienten ontzettend opliep, vooral daar men geen klamboes had en de barakken in een sawah lagen, die bijna steeds onder water stond! Kinine werd niet meer verstrekt, “dus maar net doen of er geen koorts is.” werd het parool.

 

Dit flesje kininesulfaat is vervaardigd door de N.V. Bandoengsche kininefabriek. Deze fabriek werd in 1897 opgericht door Mr. C.W. Baron van Heeckeren.

 

 

 

Collectie Museum Bronbeek

Inventarisnummer 2004/07/28-3

Geschonken door H. Crawfurd, Elst

De Opheffing van het KNIL

Pauljac Verhoeven

Menteng Pulo, maandag 24 juli 1950

67 jaar geleden, op de vroege ochtend van maandag 24 juli 1950, begon de opheffing van het KNIL met de inwijding van de Simultaankerk op het ereveld Menteng Pulo te Jakarta. Op alle erevelden van de Indonesische archipel en in Siam (Thailand) werden tegelijkertijd kransen gelegd als afscheid van de gevallen kameraden. Gedurende 1 minuut werd de klok geluid, het katholieke gedeelte van de kerk werd ingewijd waarna veldaalmoezenier Van den Hoeven een rede hield. In de kerk waren 8 baren opgesteld, waarvan er 6 met de Nederlandse vlag waren bedekt, 1 met de Britse en 1 met de Amerikaanse vlag. De legercommandant luitenant generaal D.C. Buurman van Vreeden legde bij alle een krans.

2015_04_19-1_0232015_04_19-1_0222015_04_19-1_0132015_04_19-1_016

De plechtigheid werd besloten met een kranslegging op het graf van de voormalig legercommandant, generaal Simon Spoor.

 

Dinsdag 25 juli 1950.

Dinsdag 25 juli 1950 werd de volgende stap gezet op weg naar de officiële opheffing van het ‘Koninklijk Nederlands Indonesisch Leger’.

 

 

Hoofdkwartier Generale Staf, 25 juli dinsdagochtend.

Overdracht aan APRIS. Driekleur voor hoofdkwartier voor ’t laatst neergehaald.
Op dinsdagmorgen had op het voorerf van het Hoofdkwartier van de Generale Staf aan de Djalan Merdeka Utara, op plechtige wijze de opheffing van het Nederlandse Algemeen Hoofdkwartier door de commandant van de Nederlandse strijdkrachten in Indonesië plaats, terwijl in aansluiting hierop het gebouw van het HKGS ter beschikking werd gesteld van de APRIS.
Onder de bij deze plechtigheid aanwezige autoriteiten, zo wel Nederlandse als Indonesische, waren de minister van defensie der RIS, Sultan Hamengku Buwono IX, de Nederlandse Hoge Commissaris in Indonesië, dr. Hirschfeld, de commandant van de Nederlandse strijdkrachten in Indonesië, luitenant generaal Buurman van Vreeden, de chef staf van de APRIS, kolonel Nasution, vice-admiraal Kist, de chef staf van de ALRIS, kolonel Subiakto, voorts de generaals Alons, Simons, De Bie, Scheffelaar, Van Langen, kolonel Simatupang en de basiscommandant van Djakarta Raya, overste Taswin.
Erewachten bestaande uit troepen van de KL en de APRIS stonden opgesteld op het erf.
Na de rede van de generaal volgde het neerhalen van de Nederlandse driekleur waarna de Indonesische vlag werd gehesen.
Hierna sprak de chef staf van de Indonesische Landmacht kolonel Nasution. In zijn rede uitte kolonel Nasution uit naam van de APRIS zijn dank voor de goede samenwerking, die door de KL was betoond.

Paleis Merdeka, 25 juli dinsdagochtend.
De Nederlandse legercommandant, luitenant generaal D.C. Buurman van Vreeden en chef staf, generaal majoor D.R.A. van Langen, zijn dinsdagochtend door president Soekarno ontvangen op het paleis Merdeka, om officieel afscheid te nemen.”

006003002004001

 

Nederlands Hoge Commisariaat, 25 juli dinsdagavond.

Op het Nederlandse Hoge Commissariaat , ’s avonds op 25 juli, verzamelde zich een uitgelezen gezelschap om de opheffing van het KNIL met een plechtigheid te bezegelen.

009

Als eerste nam de Legercommandant luitenant generaal D.C. Buurman van Vreeden het woord:

“Straks zult U het opheffingsbesluit horen voorlezen, waarmede een einde wordt gemaakt aan ’t bestaan van het KNIL. Wat dit voor ons, KNIL-militairen betekent, wier leven zo hecht verbonden was met dit leger in dit land, zal voor ieder begrijpelijk zijn. Nochtans ben ik verheugd over de omstandigheid dat ik morgen naar Nederland vertrek met de wetenschap dat alles is gedaan voor KNIL-personeel dat menselijkerwijs mogelijk is: ik weet dat ieders belangen zo goed mogelijk zijn behartigd.

“Gij zijt een deputatie, dus een vertegenwoordiging van het KNIL in al zijn rangen, landaarden, wapens en diensten en daarom is mijn dank voor de toewijding, plichtsbetrachting en trouw die U steeds aan mij heeft betoond, niet alleen tot U persoonlijk doch vooral gericht tot het gehele KNIL door U hier vertegenwoordigd. Ik ben er van overtuigd dat Gij, waar Gij nu ook Uw verdere loopbaan zult vinden, Gij daar dezelfde goede eigenschappen zult tonen.”

“Een gedeelte van onze Indonesische wapenbroeders is opgenomen in de Weermacht van de Republiek Indonesia Serikat en ik ben er van overtuigd dat zij in deze nieuwe Weermacht door hun houding de naam van goed soldaat zullen hoog houden en hiermede bevestigen.”

Daarna werd het Koninklijk Besluit van de opheffing van het KNIL voorgelezen, gevolgd door een toespraak van de Hoge Commissaris in Indonesië dr. H.M. Hirschfeld.

“Vervolgens werd het koninklijk besluit houdende de onderscheidingen van Lt. Generaal Buurman van Vreede en Generaal Majoor van Langen voorgelezen. Met het spelen van het Nederlandse en Indonesische volkslied werd de officiële plechtigheid besloten.”

011010

Nieuws uit Indonesië: opheffing van het KNIL

De avond werd besloten met een receptie.

013015012008007

Er werden twee dagorders uitgegeven, een door Koningin Juliana:

“Aan officieren, onder-officieren, korporaals en soldaten van het KNIL, waar zij zich ook mogen bevinden.

Met ingang van 26 juli 1950 houdt het KNIL op te bestaan.

Met die dag eindigt de lange bewogen en roemrijke historie van bijna 120 jaren.

Uw vaandels, waarvan er 4 de Militaire Willemsorde dragen als hoogste dapperheidsonderscheiding, tonen de daden aan van moed, beleid en trouw, welke zo talrijk zijn in de geschiedenis van het KNIL.

Nooit werd tevergeefs een beroep op U gedaan.

Trouw hebt gij door de tijden heen Uw plicht vervuld.

Ik besef, dat thans de overgang naar een ander leger of naar de burgermaatschappij in Uw aller leven diep ingrijpt en ik begrijp zeer wel de moeilijkheden, welke dit voor velen Uwer meebrengt.

Ik voel echter bij de woord niet alleen achterom te mogen zien, maar met U de blik vooruit te moeten richten. Dit vooruit zien is voor U persoonlijk zeer verschillend. Maar moge het U allen gegeven zijn een nieuwe plaats in de maatschappij zo nodig met volharding te zoeken en te vinden, een plaats, waar gij, als burger of als militair, aan de weerbaarheid en opbouw Uwer [ ] Uw eigen, waardevolle bijdrage kunt leveren.

Nederland laat U gaan, Indonesiers, in het volle vertrouwen dat gij de goede zaak van U land trouw zult weten te dienen.

Nederland verwelkomt U terug, Nederlanders, in zijn midden en ontvangt U naar zijn beste vermogen.

Ondanks onze moeilijkheden zullen wij het nu toch moeten klaren.

Toont U allen waardige erfgenamen van een groots verleden door in deze nieuwe periode evengoed te weten wat gij wilt als voorheen.

De Almachtige moge U allen behoeden en leiden,

Juliana”.

 

En een door de legercommandant:

“ Nu wij staan aan de vooravond van de opheffing van ons oude Leger, richt ik mij in een laatste dagorder tot U.

Hare Majesteit, onze geëerde Koningin, heeft ons reeds in Haar zoeven aan U voorgelezen dagorder de weg gewezen, die wij van morgen af hebben in te slaan.

Het KNIL moge van morgen af tot de geschiedenis behoren, zijn tradities van trouw, opofferingsgezindheid en kameraadschap nemen wij op ons verdere levenspad.

De jaren, die gij in het KNIL hebt doorgebracht, zijn niet verloren. Zij hebben U gevormd tot de man die gij zijt en die, beseffend wat dit ogenblik van hem verlangt, streeft naar de verwezenlijking van de wens van Hare Majesteit nl. Om met inzet van zijn volle persoon alles veil te hebben voor wat hem het hoogste is.

Het heeft Hare Majesteit de Koningin behaagd onze vaandels te noemen. Deze vaandels welke tot zo vele voortreffelijke daden hebben geïnspireerd, zullen door mij naar Nederland worden gebracht. Zij zullen aldaar een plaats krijgen, welke een passende herinnering aan het oude KNIL en zijn historie zal vormen. Gij hebt vernomen dat op 26 juli een afwikkelingscommando wordt ingesteld, dat zich bezig zal houden met het verzorgen van de belangen van die Uwer, die nog niet volledig zijn overgegaan naar de K.L. of de APRIS, dan wel nog niet gedemobiliseerd of gedemilitariseerd zijn en die op deze grond, onder verantwoordelijkheid van Nederland, de status van K.L.-militair krijgen.

Deze regeling moet worden beschouwd als blijk van erkenning Uwer uitmuntende diensten.

Mijn persoonlijke dank wens ik U tenslotte te betuigen voor alles wat gij in deze moeilijke dagen aan discipline en vertrouwen in de Regering en de Legerleiding hebt weten op te brengen.

Hun beste wensen vergezellen U.”

 

Sportdiploma

1961_09_09-1-2

Marthe Gaspar-Raven

 

 

Vaardigheidsdiploma atletiek van het Kale-Koppenkamp, leeftijdscategorie 26-33 jaar, uitgereikt aan B. Dotsch (1914-1998) in juli 1942 te Tjimahi. Voor dit certificaat heeft Dotsch moeten voldoen aan de volgende onderdelen: lopen (100 m), kogelstoten, speer- en balwerpen, hoog- en verspringen.

 

In de meeste kampen werd – althans in de eerste tijd – aan sport gedaan. Ook het organiseren van wedstrijden was toegestaan en daar werd dan ook dankbaar gebruik van gemaakt. Soms ging het initiatief uit van de Japanners. Zo werd in veel kampen in de dagindeling een verplichte ochtendgymnastiek op Japanse wijze opgenomen. Gebrek aan ruimte en materiaal echter heeft de sportbeoefening vaak bemoeilijkt en op de duur zou gebrek aan energie een definitief einde aan alle sport maken.

 

De barakken van het 6de Depot Bataljon, het zogenoemde Kale-Koppenkamp, waren gegroepeerd rond een groot exercitieveld, waarop voetbal werd gespeeld en atletiekwedstrijden georganiseerd werden door de gevangenen. Ooggetuige T. Verstraaten vertelt dat deze veel publiek trokken en vaak zo spannend waren dat je alles om je heen vergat. ‘Het kon gebeuren dat je als toeschouwer opeens een duw in de rug kreeg en omkijkend een Japanse soldaat ontwaarde, die je dan een buigende groet moest brengen.”

 

Het kamp herbergde een beroemde atleet, namelijk Jaap van der Poll, die in 1936 Nederlands kampioen speerwerpen was geworden en deelgenomen had aan de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn, wat wegens een blessure op een teleurstelling was uitgelopen. Hij had zich voorgenomen op de Spelen in 1940 in Tokio beter te presteren. Het lot besliste anders: hij zou wel in Japan komen, maar als dwangarbeider in de mijnen.

In 1938 was hij naar Indië gegaan om te werken in een suikerfabriek. Hij ging verder met sporten en werd atletiekkampioen van Java. Tijdens de mobilisatie werd hij als sergeant ingedeeld bij een mitrailleurgroep. Na de capitulatie van het KNIL in het kamp van het 6de Depot Bataljon geïnterneerd, won hij prijzen bij het kogelstoten, discus- en speerwerpen.

 

Collectie Museum Bronbeek

Inventarisnummer 1961/09/09-1-2

Schenking Dhr. B. Dotsch

 

 

 

Parade Surabaya 10 november 1945

IMG_0313

Het zweet gutst van mijn hoofd, want ik loop met honderden verklede jonge mannen en vrouwen, door een haag van duizenden mensen in de metropool Surabaya in de brandende zon. Onophoudelijk worden er foto’s gemaakt, wordt er naar me gelachen en willen mensen me aanraken en krijg ik kinderen op mijn arm. Indonesische veteranen springen in de houding. Zo moet een popster zich waarschijnlijk voelen. Ik heb een groen KNIL uniform aan van het zogenaamde Gajah Merah (rode olifant) bataljon, ik draag een ‘plopperpetje’ en de replica stengun, bungelt nonchalant op mijn rug. Het is een zware maar memorabele wandeling deze 10 kilometer op legerkisten op 10 november ‘Hari Pahlawan’ (letterlijk heldendag), de nationale feestdag in Surabaya Indonesië. De miljoenenstad viert, herdenkt en erkent de strijd, de slachtoffers, de nabestaanden en veteranen van de Slag om Surabaya 10 november 1945. Ik was er op uitnodiging van ‘De Roode Brug’ een groep reenactors uit Surabaya, die de parade mede organiseert, maar ik zag deze dag reenactmentclubs uit Jakarta, Bandung, Semarang, Djokjakarta en zelfs uit Medan (Noord-Sumatra) meelopen en rijden. Want er zijn Jeeps, overvalwagens, motoren en er knalt veel vuurwerk. Het is een chaotische stadsguerilla, net als 70 jaar geleden. Op historische plekken langs de route van de parade zijn er nagespeelde confrontaties tussen verklede, Britse, Japanse, Indonesische militairen en ondergetekende KNIL ‘er. Bijvoorbeeld voor het schitterende Hotel Majapahit (vroeger Oranje Hotel) staat een grote groep Indonesische veteranen te salueren als de reenactors voorbij komen. Deze vorm van geschiedenisbeleving is zeer populair in Indonesië. Er worden met name data uit de Indonesische revolutie 1945-1950 gekozen, maar in een wat informelere sfeer zijn er iedere week wel ergens reenactors actief bij veteranengelegenheden, musea en lokale overheden.

IMG_0284
“Is dit wel een goed idee Ady?; vroeg ik aan de telefoon toen ik nog in Nederland was. “Hoezo” vroeg Ady Setiawan, voorzitter van de Roode Brug Surabaya, oprecht verbaasd. “Nou, ik ben een Nederlander zonder veel kleur en je vraagt mij als KNIL militair om dwars door de stad als ultieme ‘bad guy’ te gaan wandelen. “Nee, dat zag ik helemaal verkeerd en hij stond absoluut in voor mijn veiligheid, Pff alleen de gedachte al. En trouwens zei hij: “de bad guy gets all the girls”. Ady wilde maar zeggen dat ik eigenlijk een hoofdrol mocht vervullen in het Indonesische feest. En dat het een eer was dat iemand uit een koloniaal museum uit Nederland nota bene, de moeite nam om zich te verdiepen in het Indonesische perspectief. Er was nog een andere reden waarom ik huiverig was. Bij de slag om Surabaya zijn niet alleen naar schatting 16.000 Indonesiërs omgekomen en zo’n 600 Britten. Maar ook werden vele Indische mensen het slachtoffer van wraak van de revolterende Indonesiërs. Bovendien sloegen 200.000 Surabayanen op de vlucht voor het geweld. Ik ben teveel historicus om die verhalen en feiten helemaal te kunnen negeren.

IMG_0307
Maar goed, participerend antropologisch historisch onderzoek kan natuurlijk 70 jaar later geen kwaad. Trouwens, en dat is me al vaker opgevallen, dat bij dit soort gelegenheden altijd de Nederlandse kant van welke aard dan ook volledig ontbreekt. Nooit is er officieel of officieus iemand van de voormalige kolonisator aanwezig. Geen politicus, geen wetenschapper, geen journalist of zelfs maar een Nederlandse toerist. Terwijl hier Nederland toch ook een koloniale spiegel wordt voorgehouden.
Ik heb de reenactors van de Roode Brug er tenslotte wel op gewezen dat er op 10 november 1945 géén militairen van het KNIL met een Gadjah Merah embleem rond kunnen hebben gelopen in Surabaya. Dat bataljon werd toen nog getraind in Tamuan Thailand en kwam pas in maart 1946 aan in Nederlands-Indië/ Indonesië. Toen ik op ‘mijn’ slag om Surabaya tenslotte, moe maar uiterst voldaan, begroet werd door de burgemeester en gouverneur en vele veteranen, voelde ik me deel uitmaken van deze levende geschiedenis. Belangrijk voor Indonesië én Nederland.

Kijk ook naar de trailer: https://www.youtube.com/watch?v=4zDfoR3DXqk

Bataljons Marechaussee op Java

Marc Lohnstein, assistent-conservator

Inleiding

De infanterie van het Indische leger bestond in hoofdzaak uit veldbataljons, garnizoensinfanterie en depotbataljons. De veldbataljons lagen met name op het hoofdeiland Java. Deze eenheden vormde een mobiele reserve voor militaire operaties in de buitengewesten, de eilanden buiten Java en Madoera. Voor grote expedities werd uit de troepen op Java tijdelijk een expeditionaire macht geformeerd en uitgezonden. Zo’n troepenmacht bestond uit infanterie met daaraan toegevoegd de nodige hulpwapens als artillerie, cavalerie en genie.[1] Java leverde daarnaast de periodieke aflossingen van het personeel van de garnizoensbataljons. Een derde taak was de verdediging tegen een buitenlandse vijand. Deze taak werd met name vanaf de jaren dertig van de 20ste eeuw uiteindelijk de hoofdtaak. Organisatie en bewapening werden hierop afgestemd.

De garnizoensinfanterie lag met name in de buitengewesten. In detachementen verdeeld zorgde de garnizoensinfanterie voor het handhaven van de inwendige veiligheid: het handhaven van orde en gezag. Naast de garnizoensinfanterie werd in 1890 in Atjeh, Noord-Sumatra, het Korps Marechaussee opgericht. Dit korps werd het antwoord van het Indische leger op de guerrilla van Atjehse strijdgroepen. Het korps ontwikkelde daartoe een eigen strijdwijze. Deze was gebaseerd op met kleine eenheden ter grote van minimaal een brigade (groep) inheemse militairen onder Europese leiding de vijand actief in het eigen gebied opzoeken en bestrijden. Hun bewapening bestond vanaf 1899 uit de repeteerkarabijn M.95 kaliber 6,5 x 53,5 millimeter en de marechaussee-sabel (klewang). Dit concept bleek zo succesvol dat deze geleidelijk ingang vond bij de overige infanterie.

De garnizoensinfanterie kende naar landaard gemengde compagnieën. In 1905 werd besloten om de Europeanen bij de garnizoensinfanterie zoveel mogelijk te vervangen door Ambonezen.[2]

 

De depot infanterie had een zuivere opleidingstaak. Depotbataljons verzorgden de basisopleiding van Europese en inheemse rekruten. Deze vond plaats op Java.

 

Vanaf 1916 kende het Indische leger ook reguliere marechaussee-eenheden bij het leger op Java. Deze eenheden marechaussee maakten geen deel uit van het Korps Marechaussee. Zij zijn minder bekend dan het zusterkorps in Atjeh. Zij werden geringschattend ‘asfaltmarechaussee’ genoemd. Bij de beschrijving van deze eenheden wordt aandacht besteed aan het ontstaan, de taak en de wijze van organisatie.

 

Bewapeningsproblematiek

De infanterie van het Indische leger werd medio 1897 en 1899 bewapend met het repeteergeweer Model 95 (Mannlicher) kaliber 6,5 x 53,5 millimeter met bajonet. Voor de strijd tegen de binnenlandse vijand bleek deze fuselier-bewapening echter niet te voldoen. Het wapen was te zwaar en te lang (gewicht 4,2 kilogram; lengte 1,287 meter). In Atjeh was deze bewapening ook niet geschikt om een klewangaanval af te weren. Als doelmatig werd de zogenaamde marechaussee-bewapening gezien: repeteerkarabijn M.95 met klewang. Deze bewapening gaf de infanterie ‘meer vrijheid van beweging’.[3]

 

2005:06:07-1-9

Repeteerkarabijn Marechaussee Mannlicher Model 1895. Collectie Museum Bronbeek

 

Van een algehele verwapening op de karabijn kon vooralsnog echter geen sprake zijn. Eind 1901 waren in Indië 40.177 geweren M.95 en 2.832 karabijnen M.95 aanwezig. Aan korpsen waren 28.131 geweren uitgereikt of opgeslagen in wapenmagazijnen en 11.986 stuks waren opgelegd in oorlogsmagazijnen. Van de karabijnen waren 2.095 uitgereikt of lagen in wapenmagazijnen en 737 waren opgeslagen in oorlogsmagazijnen.[4]

Het Indische leger zag zich aldus geconfronteerd met een ongelijkheid tussen de benodigde bewapening en de feitelijk aanwezige bewapening. In Indië waren te weinig karabijnen voorradig om daarmee de infanterie standaard uit te rusten. Het leger was ruimschoots voorzien van geweren die te zwaar werden geacht voor met name de inheemse militair. Een oplossing voor deze ongelijkheid werd langs tweeërlei wegen gezocht. Vanaf 1905 werden infanterie-eenheden op expeditie tijdelijk uitgerust met de zogenaamde marechaussee-bewapening. Daarnaast werd geëxperimenteerd met het terugbrengen van het gewicht van het geweer.[5]

In 1911 viel uiteindelijk het besluit de gehele garnizoensinfanterie in de buitengewesten standaard te voorzien van de marechaussee-bewapening. Op Java werden in 1925 de niet-Europese compagnieën verwapend van het geweer met bajonet op de karabijn met klewang. De Europese compagnieën, militie en de landstorm bleven of werden met het geweer M.95 bewapend.[6]

 

Het KNIL kende aldus kort na de invoeren van het repeteergeweer stelsel Mannlicher (de M.95) feitelijk twee infanteriebewapeningen: de fuselier-bewapening en de marechaussee-bewapening. Na 1925 was de eerste de bewapening van de Europese infanterie. De marechaussee-bewapening vormde de bewapening van de inheemse infanterie, zowel in de buitengewesten als op Java.

De interne veiligheidstaak kwam nagenoeg uitsluitend bij eenheden te liggen die uit inheemse militairen onder Europese leiding waren samengesteld: garnizoensinfanterie en marechaussee. De Europese compagnieën op hun beurt vormden de kern van de met de defensietaak belaste eenheden van het KNIL.

 

Bij de veldinfanterie werd in 1912 ook de van het Korps Marechaussee bekende brigade (in de betekenis van groep) als organisatievorm overgenomen. De infanteriecompagnie zou uit vier sectiën (pelotons) bestaan, die voor de strijd tegen de inlandse vijand werden georganiseerd in twee brigades. Al naargelang landaard telde deze bij een Europese brigade 19 geweren (man) en bij een inheemse brigade 20 geweren.[7]

 

 

Tijdelijke Marechaussee-compagnieën

In 1905 werden eerst twee compagnieën Ambonezen van het 4de en twee inheemse compagnieën van het 16de bataljon infanterie van marechaussee-bewapening voorzien. In verband met acties op Celebes, Flores, Atjeh en Midden-Sumatra werd later het gehele 4de en drie compagnieën van het 16de bataljon verwapend. De verwapening van deze veldbataljons op de marechaussee-bewapening was tijdelijk. Het 4de bataljon werd in 1911 weer van de standaard fuselier-bewapening voorzien, omdat grote expedities niet meer werden verwacht.[8]

Tijdelijke marechaussee-compagnieën waren actief in onder andere Djambi 1906 en 1911, op Flores 1906 en Celebes 1909 en 1916. De marechaussee-compagnieën waren infanterie-eenheden die tijdelijk voorzien waren van een marechaussee-bewapening. Deze eenheden behoorden tot de garnizoens- of veldinfanterie en maakten geen deel uit van het Korps Marechaussee.

 

 

Marechaussee-divisies op Java 1916

Rond 1900 beleefde het banditisme in Batavia en de Ommelanden, het gebied om de kuststad Batavia, een bloeitijd. Het aantal (gewapende) roofovervallen vertoonde pieken in 1880, 1892, 1903, 1909-1911, 1918-1920 en 1934. De onderzoekster Van Till telde op basis van het Bataviaasch Nieuwsblad in 1902 23, in 1907 28, in 1908 21 en in 1920 27 roofovervallen. Deze pieken vielen samen met perioden van relatieve welvaart onder de Javaanse bevolking. De bendes hadden volgens Van Till geen of weinig politieke motieven, maar richten zich op diefstal van relatief welgestelde buren. Zij waren succesvol enerzijds door de beginnende modernisering met de introductie van een geldeconomie. Anderzijds profiteerden zij van een gezagsvacuüm als gevolg van een nog zwakke overheid. De grootschalige criminaliteit rond Batavia vormde een aanleiding tot de reorganisatie van de koloniale politie. Mede door de komst van de gemoderniseerde koloniale politie kwam aan de hoogtijdagen een eind. Bloembergen stelt in haar studie naar de koloniale politie dat de modernisering van de politie voortkwam uit de behoefte aan meer Europese controle over de politie en een meer ‘beschaafde’ politie als legitimering van het koloniale staat.[9]

 

Bij een gebrek aan een moderne koloniale politie op het platteland werd tegen bendes ook marechaussee ingezet. Volgens Van Till ging van de marechaussee patrouilles ‘alleen een dreigende werking uit’. De duidelijk aanwezig patrouilles waren spoedig bij de bendes bekend. Zij sloegen hun slag elders. De samenwerking tussen het Binnenlands Bestuur, politie en marechaussee liet door onduidelijke gezagsverhoudingen ook te wensen over. Soms werkte de gezagsorganen elkaar ronduit tegen.[10]

 

Op Java werden bij gouvernementsbesluit van 5 oktober 1916 nummer 19 tijdelijk buiten de formatie van het Indische leger twee divisiën[11] marechaussee opgericht. De divisies bestonden uit Ambonese en inheemse militairen onder Europees, Ambonees en inheems kader met een gezamenlijke formatie van 416 man. De standplaatsen waren Meester-Cornelis en Soerabaja. De divisie West-Java telde drie detachementen. De divisie Oost-Java was over twee detachementen (Lamongan en Lawang) verdeeld. Een politionele opleiding ontvingen deze marechaussees niet.[12] De reden van deze tijdelijke formatie werd in het gouvernementsbesluit niet vermeld. De veiligheidssituatie op het Javaanse platteland zal hieraan echter niet vreemd zijn geweest.

 

In 1919 werd de divisie Oost-Java samen met enige andere kleine legereenheden ingezet in de residentie Kediri. Rietdiefstallen hadden hier grote vorm aangenomen. Jonge rietaanplant voor de suikerproductie van suikerfabrieken werd moedwillig aangestoken. Deze branden veroorzaakten grote economische schade. De brandstichtingen worden in moderne studies gezien als een uiting van sociale onrust onder de inheemse bevolking. Toentertijd werden de rietbranden veelal als een criminele daad afgeschilderd. Het werd gezien als een koloniaal veiligheidsprobleem. Zodanig dat het leger werd ingezet. Het leger sloot het gebied af en patrouilleerde intensief.[13]

 

Ter bestrijding van het bendewezen en rampokpartijen (roofovervallen) in de afdeling Meester-Cornelis zette het gouvernement extra politie in. Boven de sterkte van de stadspolitie werd een geïmproviseerde veldpolitie geformeerd die opereerde vanuit het landhuis Tjililitan. Deze ongeveer 65 man waren echter niet voldoende. Daarom werd in november 1919 militaire hulp ingeroepen. De beide divisies marechaussee stonden in 1919 op de nominatie om te worden opgeheven. Op verzoek van het Binnenlands Bestuur werden de divisies echter aangehouden. Zolang de in oprichting zijnde veldpolitie nog niet functioneerde was de marechaussee nodig. De divisie uit Oost-Java werd begin 1921 naar de residentie Batavia overgeplaatst. De marechaussee, ter sterkte van ongeveer 400 man, kwam ter beschikking van de resident van Batavia, een Europees bestuursambtenaar. Daarmee stond de campagne tegen de rampokkers onder een centrale leiding.

De vijf afdelingen marechaussee werden gelegerd in de landhuizen Tjipoetat, Rustenburg (Tjawang) en Klender en in Poerwakarta en Tjibaroesa. Een detachement bestond uit vier brigades van 22 man. Na het gereed komen van onderkomens zouden de laatste twee afdelingen naar Bekasi en Tjikarang worden verplaatst. De marechaussees werkten met patrouilles door de streek preventief. De patrouilles werden in 6 man gelopen. Na enige maanden kregen de patrouilles ook de bevoegdheid ‘s avonds verdachte personen op te pakken. Deze werden overhandigd aan het bestuur of de politie. Hiertoe werd een deel van de militairen aangesteld tot onbezoldigd politieagent 1ste klasse, politieopziener of commissaris van politie met de daaraan verbonden benodigde politionele bevoegdheden. Additioneel werd ook de recherche versterkt. Dit pakket van maatregelen wierp vruchten af. Het optreden werd in de pers een succes genoemd.[14]

 

Per 1 januari 1923 werden de beide divisies als infanteriecompagnieën met marechaussee-bewapening bij twee veldbataljons ingedeeld. De detachementen Klender en Bekasi vormden de marechaussee-compagnie van Inf XI (11de bataljon infanterie) te Meester-Cornelis. De marechaussee-compagnie van Inf XII werd geformeerd uit de detachementen Tjipoetat en Tjawang. Het detachement Poerwakarta was reeds eind 1922 opgeheven.[15]

 

Begin 1923 werden de twee marechaussee-compagnieën tijdelijk met de bewaking van de buitenwijken van Batavia en Meester-Cornelis belast. Uit bezuinigingsoverwegingen moest het korps stadspolitie Batavia inkrimpen. De overheid hield rekening met de mogelijkheid dat hierdoor de stadspolitie niet meer voor de veiligheid zou kunnen zorgen. De kosten kwamen voor rekening van het Binnenlands Bestuur. Het lag in de bedoeling dat de onlangs opgerichte veldpolitie deze taak uiteindelijk zou overnemen. Met ingang van 1 januari 1925 was het zover en trad de veldpolitie in de plaats van de marechaussee.[16]

In een onderzoek van een Europees bestuursambtenaar werd gesteld dat de marechaussee door de bevolking werd gevreesd. In vergelijking met de marechaussee werd het optreden van de veldpolitie meer bescheiden en kalm genoemd. In de Eerste Kamer van de Staten-Generaal te Den Haag vertolkte de sociaal-democraat ir. H.H. van Kol in 1924 een ander geluid. Hij achtte de veldpolitie niet berekend voor haar taak. Hij stelde voor deze te vervangen door een korps marechaussee voor geheel Java. De marechaussee had immers in korte tijd in de Ommelanden een eind gemaakt aan ‘een ongelooflijke terreur’. S. de Graaff, de minister van Koloniën, vond dat de veldpolitie zich juist als plattelandspolitie had bewezen en voelde niets voor het voorstel van de senator.[17]

 

Attila kapitein marechaussee model 1911. Collectie Museum Bronbeek

 

Marechaussee-compagnieën Legerformatie 1925

In 1925 werd voor het Indische leger een nieuwe legerformatie vastgesteld en werd de bewapening van de niet-Europese compagnieën van de veldinfanterie gewijzigd.

De zes regimenten infanterie bestonden ieder vanaf 1925 uit een staf, drie bataljons en een mitrailleurcompagnie. Elk bataljon bestond uit een staf, drie landaardsgewijs gevormde compagnieën en een mobilisabele vierde compagnie. Bij elk van de zes regimenten telde één bataljon een vijfde compagnie. Deze in totaal zes compagnieën werden georganiseerd als een marechaussee-compagnie. De twee vroegere marechaussee-compagnieën maakten hier deel vanuit. De marechaussee-compagnie telde 3 officieren, 15 onderofficieren en 172 mindere militairen van niet-Europese landaard.[18]

 

 

Bataljons Marechaussee 1927

Bij de formatiewijziging van 1927 werden de verschillende taken van het Javaleger voortaan organisatorisch gesplitst. De troepen in regimentsverband richten zich op de zogenaamde defensietaak of neutraliteitshandhaving: de strijd tegen een eventuele buitenlandse vijand. De marechaussee-compagnieën werden uit de organisatie van de regimenten genomen. Hun voornaamste taak was de strijd tegen de binnenlandse vijand.

De zes marechaussee-compagnieën werden in twee marechaussee-bataljons samengevoegd. Elk bestaande uit een staf en drie compagnieën. Java was in 1922 territoriaal verdeeld in twee militaire afdelingen. In elk van de twee afdelingen werd een Bataljon Marechaussee gestationeerd. Het eerste marechaussee-bataljon (Mar I) lag met staf in Bandoeng en met de compagnieën in Serang, Madjalengka en Tjilatjap. Van het Mar II werd de staf en de eerste en tweede compagnie in Soerabaja gelegerd en de derde compagnie (3-Mar II) in Bondowoso. In 1935 was de dislocatie: staf Mar I (Batavia), 1-Mar I (Meester-Cornelis), 2-Mar I (Serang), 3-Mar I (Madjalengka), staf Mar II (Soerabaja), 1-Mar II (Ambarawa), 2-Mar II (Malang) en 3-Mar II (Bondowoso).[19]

 

Het bataljonsverband vervulde een zuiver administratieve functie. De marechaussee-compagnieën stonden onder tactisch bevel van lokale bevelhebbers. De marechaussee-compagnie telde eind 1941 een staf, drie secties en een troepentrein. De oorlogsformatie bestond uit 218 man: waarvan 3 officieren, 15 man Europees en 174 niet-Europees beroepspersoneel en 26 inheemse dragers.

De compagniestaf telde naast de officier compagniescommandant een sergeant met een fiets, twee ordonnansen op een fiets en een motorrijder met een motor met zijspan. Deze motor met zijspan was bestemd voor de compagniescommandant.

Een sectie telde 57 man en bestond uit een staf met een officier of onderofficier sectiecommandant, een hoornblazer en een ordonnans en drie brigades. De brigade telde 18 man: een Europees of niet-Europese sergeant als brigadecommandant, een niet-Europese sergeant of Europese brigadier, een niet-Europese korporaal en 15 mindere militairen. De bewapening bestond uit de karabijn M.95 en de klewang en per brigade uit een karabijnmitrailleur Madsen M.15.

De gevechtstrein telde 43 man en beschikte over een truck, twee 2 ton vrachtwagens en 26 inheemse dragers.[20] De karabijnmitrailleur maakte aanvankelijk geen deel uit van de bewapening.

 

Eerste luitenant-adjudant A. Visser wees in een artikel in het Indisch Militair Tijdschrift in 1929 op het probleem van de dragers bij de Bataljons Marechaussee. Het Korps Marechaussee in Atjeh kon nog beschikken over inheemse dwangarbeiders als dragers. Deze stonden de marechaussee op Java echter niet ter beschikking. Op Java verrichtten inheemse gestraften na 1905 arbeid binnen de gevangenis. Dragers moesten op Java worden ingehuurd. Deze procedure beperkte de inzetbaarheid. Snel uitrukken was niet mogelijk want de dragers moesten een dag van tevoren worden aangevraagd. Geregeld moesten dragers in verband met fysieke ongeschiktheid of door het weglopen tijdens patrouilles worden vervangen. Op de loyaliteit van dragers uit een streek waar van verzet sprake was kon niet worden gerekend. Luitenant Visser wees daarnaast op het gevaar dat deze dragers liepen in het geval van gevangenname door een buitenlandse vijand. Als burgers die diensten verrichtten voor het leger waren zij volgens hem vogelvrij. Hij stelde daarom voor om bij de bataljons Marechaussee militair georganiseerde dragersafdelingen op te richten. Zijn gedachte ging daarbij uit naar 39 militaire dragers per compagnie.[21] Dit voorstel werd overgenomen. In 1941 telde een marechaussee-compagnie 26 dragers.

 

Taak

De voornaamste taak van de marechaussee-compagnieën was in oorlogstijd of bij ernstige binnenlandse onrust het handhaven van orde en rust. Dit was de zogenaamde politiek-politionele taak van het leger. In geval van een op Java gelande buitenlandse vijand moest de marechaussee tegen hen de kleine oorlog voeren. Dit betrof verrassende overvallen op de flanken, rug, operatiebasis en communicatielijnen. Tijdens de strijd tegen een buitenlandse vijand zouden de marechaussee-bataljons ook in de rug van het leger fungeren als militaire politie. Als zodanig moest zij optreden tegen losbandigheid, verslapping van de tucht en demoraliserende invloeden.[22]

 

De marechaussee op Java was georganiseerd en bewapend voor de strijd tegen de binnenlandse vijand en het voeren van de kleine oorlog. Het in 1924 verschenen Voorschrift voor de uitoefening van de politiek-politioneele taak van het leger, afgekort V.P.T.L., was de tactische en opleidingsleidraad voor de de marechaussee.

 

In het Interbellum kreeg het KNIL met diverse bezuinigingsrondes te maken. Aan de basis hiervan lagen de economische recessies van 1921 en 1929. Daarnaast bood de internationale ontspanning aan het begin van de jaren twintig de mogelijkheid tot bezuinigingen op de defensie-uitgaven: vredesdividend werd geïnd. De bezuinigingsronde van 1930 en volgende jaren wist het KNIL voor een deel af te wentelen op de veldpolitie. Deze werd onder andere ingekrompen door het opheffen en het overdragen van enige detachementen aan het leger. De veldpolitie was in 1920 opgericht om de onveiligheid op het platteland van Java te bestrijden. De veldpolitie werd in detachementen gekazerneerd. De detachementen hadden primair een preventieve taak. Hiervoor werden rondediensten verricht in de vorm van patrouilles van minstens twee man te voet, op de fiets, motor of te paard. Bij wijze van machtsvertoon moest de veldpolitie ook in gesloten afdelingen marcheren en oefeningen houden.[23]

 

In 1932 adviseerde een Leger-Politie-Commissie dat in verband met bezuinigingen in het bijzonder op Java de marechaussee taken van de veldpolitie zou kunnen overnemen. Met ingang van 1 juli 1933 verving de marechaussee in West-Java en in Oost-Java de veldpolitie voorlopig op acht detachementen. Eind 1934 werden hieraan nog zeven toegevoegd.[24]

 

Detachement Ingesteld Marechaussee Bataljon Marechaussee compagnie
Tjikarang 1 juli 1933 I 1-Mar I
Bekasi 1 juli 1933 I 1-Mar I
Rangkasbitoeng december 1934 I 2-Mar I
Krawang december 1934 I 2-Mar I
Indramajoe 1 juli 1933 I 3-Mar I
Madjalengka 1 juli 1933 I 3-Mar I
Tjibaroesa december 1934 I 3-Mar I
Demak december 1934 II 1-Mar II
Poerwodadi december 1934 II 1-Mar II
Temanggoeng december 1934 II 1-Mar II
Trenggalek 1 juli 1933 II 2-Mar II
Toeloengagoeng 1 juli 1933 II 2-Mar II
Wlingi december 1934 II 2-Mar II
Banjoewangi 1 juli 1933 II 3-Mar II
Genteng 1 juli 1933 II 3-Mar II

 

 

Bij de overgenomen veldpolitie detachementen geplaatste mantri’s politie bleven ter plaatse. Dat waren inheemse bestuursambtenaren die bij de politie waren gedetacheerd. Zij werden voor het grootste deel ingezet voor het recherchewerk; het opsporen van misdrijven en overtredingen en het instrueren van strafzaken.[25]

 

De officieren, onderofficieren, brigadiers en korporaals van de marechaussee volgden een politionele opleiding aan de Opleidingsschool voor het Personeel der Politie te Soekaboemi. Voor officieren duurde de cursus vijf maanden, voor Europese onderofficieren zes en vier maanden voor de overigen. Dit kader leidde vervolgens in vijf maanden in hun garnizoenen de marechaussees 1ste en 2de klasse op. Manschappen met de functie motorrijder of motorreparateur werden eveneens te Soekaboemi opgeleid. Na de opleiding werd ten hoogste de helft van een marechaussee-compagnie ter beschikking gesteld van het Binnenlands Bestuur. De marechaussees werden achttien maanden aaneengesloten bij de veldpolitie te werk gesteld. Daarna keerden zij naar hun garnizoenen terug. Een nieuwe lichting politioneel opgeleide marechaussees nam hun taak over. In 1935 werd bepaald dat de helft van de als veldpolitie tewerkgestelde marechaussees om de negen maanden zou worden afgelost.

 

De formatie van een marechaussee-compagnie met 170 ongegradueerden bleek onvoldoende om de benodigde mankracht voor de detachementen en de aflossing te kunnen leveren. Daarom werd de sterkte aan ongegradueerden uitgebreid tussen de 160 tot 200 man.

Een politieagent moest enige kennis hebben van lezen en schrijven in Latijnse karakters.[26] In navolging van deze eis werd bepaald dat bij de marechaussee voortaan geen analfabeten geplaatst mochten worden. Marechaussees, die niet konden lezen en schrijven kregen hierin drie dagen per week een uur les.

 

Door het leger en de politie werd de inzet van marechaussees als veldpolitie als een noodgreep gezien. Begrijpelijkerwijs kwam de kritiek met name van de kant de politie. Deze constateerde dat ‘hare effectieve politioneele waarde aanvankelijk belangrijk minder was dan van de beroepspolitie.’ ‘Het gemis aan praktische politioneele kennis, recherchewerk, verbaliseeren (…..) en onvoldoende kennis van het gebruik der vervoermiddelen, deden zich aanvankelijk geducht voelen, terwijl noodwendig militairen moesten worden ingezet van anderen landaard dan de bevolking van de streek, waarin zij opereerden. De periodieke aflossingen van het personeel der Maréchaussée-Veldpolitiedetachementen door andere Maréchaussée’s is eveneens een bezwaar gebleven.’[27]

 

Van de kant van het leger werd gesteld dat het optreden van de marechaussees de bezwaren nagenoeg hadden weggenomen. Wel bleek dat na terugkeer van het politiewerk de marsvaardigheid, schietvaardigheid, orde en theoretische kennis van de marechaussees achteruit was gegaan. Om de militaire waarde weer op peil te brengen zou minstens zes maanden nodig zijn.[28]

 

Als marechaussee-veldpolitie werkten 552 man. Met de toenemende externe militaire dreiging wilde het leger in 1940 weer de beschikking krijgen over deze gedetacheerde marechaussees. In augustus werd tot vervanging besloten. De veldpolitie kon de taken echter niet direct overnemen. Ter vervanging moest middelbaar kader en het overige politie personeel nog worden opgeleid. Medio 1941 zou met de vervanging een aanvang worden gemaakt.[29] De marechaussee-veldpolitie had haar langste tijd gehad.

Kort voor of bij het uitbreken van de oorlog in de Pacific in december 1941 werden vijf van de zes marechaussee-compagnieën opgeheven. De vrijgekomen brigade’s marechaussee werden met personeel van twee eveneens opgeheven kort verband compagnieën (Malang) gereorganiseerd tot enige met mitrailleurs bewapende infanteriecompagnieën. Deze eenheden waren bestemd voor de verdediging van vliegvelden in de buitengewesten. Het lukte niet meer alle detachementen op de plaats van bestemming te krijgen.[30]

 

Uniformering

 

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Grijsgroene jas luitenant-kolonel marechaussee. Collectie Museum Bronbeek

De marechaussee op Java droeg hetzelfde uniform als het Korps Marechaussee.[31] De bij deze onderdelen geplaatste officieren, onderluitenants, vaandrigs en adjudanten-onderofficier droegen het velduniform, zoals voorgeschreven voor het wapen of dienst waarvan zij afkomstig waren. Op de grijsgroene veldjas werden rangonderscheidingstekenen in de vorm van kraagbelegsels gedragen. Het laken van de kraagbelegsels was aan de kraagzijde schelpvormig uitgesneden. Het onder het laken aangebrachte geblokte goudgalon werd hierdoor zichtbaar in de vorm van een E. Om de mouwen een gouden tres met krul. Militairen beneden de rang van adjudant-onderofficier droegen op de veldjas een oranje belegsel in de vorm van een E op de kraag en een platte oranje tres om de mouwen.

2000_11_13-4-2_recto

Rangonderscheidingstekenen sergeant-majoor instructeur Marechaussee voor kraag veldtenue M1937. Collectie Museum Bronbeek

Voor de marechaussee-veldpolitie werd bij gouvernementsbesluit 3 juni 1933 nummer 17 een apart onderscheidingsteken ingevoerd. Dit was een zichtbaar teken van de opsporings- en andere politionele bevoegdheid. Dit onderscheidingsteken werd gedurende de tijd dat de militairen ter beschikking van het Binnenlands Bestuur stonden gedragen. Het bestond uit een krans van eikenloof met waarin de letters VP. Het onderscheidingsteken was van zilver of van een ander wit metaal. Voor de niet met Europese sergeanten in betaling gelijkgestelde niet-Europese sergeanten 1e klasse en de militairen van lagere rang was het onderscheidingsteken voorzien van een zwart ingelegd volgnummer. Het werd op de rechterborst gedragen. Op de attila tussen de twee bovenste borsttressen en op de mantel, overjas of regenjas op dezelfde hoogte als op de attila.[32]

1998:06:01-2-13:23 kopie

Onderscheidingsteken voor militairen met volledige politionele bevoegdheid. Collectie Museum Bronbeek

 

Literatuur

 

Bloembergen, Marieke, De geschiedenis van de politie in Nederlands-Indië. Uit zorg en angst. Boom Amsterdam KITLV Uitgeverij Leiden 2009.

 

Hojel, W.L.A., De marechaussee als veldpolitie op Java (I), Indisch Militair Tijdschrift, 67 (1936), 1116-1124 en (II), Indisch Militair Tijdschrift, 68 (1937), 1-10.

 

Marechaussee, Graaff, S. de en D.G. Stibbe (red.), Encyclopædie van Nederlandsch-Indië, Tweede Deel H – M, Martinus Nijhoff ‘s-Gravenhage en N.V. v/h E.J. Brill Leiden 1918, 675.

 

Marechaussee, Stibbe, D.G. de en J. Stroomberg (red.), Encyclopædie van Nederlandsch-Indië, Zesde Deel, Martinus Nijhoff ‘s-Gravenhage 1932, tweede druk, 250-251.

 

Till, Margreet van, Batavia bij nacht. Bloei en ondergang van het Indonesische roverswezen in Batavia en de Ommelanden 1869-1942, Aksant Amsterdam 2006.

 

Vries, G. de en B.J. Martens, Nederlandse vuurwapens. KNIL en Militaire Luchtvaart 1897-1942. De Bataafsche Leeuw Amsterdam 1995

 

Noten

[1] Kroon, F., Onze weermacht in Indië, Populair Wetenschappelijk Nederland No. 16, Algemeene Uitgevers-Maatschappij, Amsterdam, z.j. (waarschijnlijk 1917), p. 8-9.

[2] Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1905-1906 kamerstuknummer 4 ondernummer 7, Begrooting van Nederlandsch-Indië voor het dienstjaar 1906, 21. Zie www.statengeneraaldigitaal.nl en H.B., Leger, Encyclopædie van Nederlandsch-Indië, Weltevreden 2de druk 1918 II, 552.

[3] Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1898-1899 kamerstuknummer 5 ondernummer 2, Koloniaal Verslag van 1898, 29; Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1900-1901 kamerstuknummer 5 ondernummer 2, Koloniaal Verslag van 1900, 50 en Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1905-1906 kamerstuknummer 5 ondernummer 2, Koloniaal Verslag van 1905, kolom 89-90. Zie www.statengeneraaldigitaal.nl.

[4] Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1902-1903 kamerstuknummer 5 ondernummer 2, Koloniaal Verslag van 1902, kolom 102-103. Zie www.statengeneraaldigitaal.nl.

[5] Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1905-1906 kamerstuknummer 5 ondernummer 2, Koloniaal Verslag van 1905, kolom 89-90. Zie www.statengeneraaldigitaal.nl en Vries, G. de en B.J. Martens, Nederlandse vuurwapens. KNIL en Militaire Luchtvaart 1897-1942. De Bataafsche Leeuw Amsterdam 1995, 60-63 en 74-77 .

[6] Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1912-1913 kamerstuknummer 5 ondernummer 1, Koloniaal Verslag van 1912, kolom 52 en Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1926-1927 kamerstuknummer 5 ondernummer 1, Verslag van bestuur en staat van Nederlandsch-Indië, Suriname en Curaçao van 1926, kolom 41. Zie www.statengeneraaldigitaal.nl.

[7] Mededeelingen betreffende het Indisch leger, Indisch Militair Tijdschrift 42 (1911), 1080.

[8] Mededeelingen betreffende het Indisch leger. Indisch Militair Tijdschrift 42 (1911), 1080.

[9] Till, Margreet van, Batavia bij nacht. Bloei en ondergang van het Indonesische roverswezen in Batavia en de Ommelanden 1869-1942, Aksant Amsterdam 2006, 61-63, 199, 215-220 en 237-246 en Bloembergen, Marieke, De geschiedenis van de politie in Nederlands-Indië. Uit zorg en angst. Boom Amsterdam KITLV Uitgeverij Leiden 2009, 172-173.

[10] Till, Margreet van, Batavia bij nacht. Bloei en ondergang van het Indonesische roverswezen in Batavia en de Ommelanden 1869-1942, Aksant Amsterdam 2006, 194-199.

[11] De aanduiding divisie werd overgenomen van het Korps Marechaussee en was gebaseerd op de organisatie van de Koninklijke Marechaussee in Nederland. Een divisie bij de marechaussee is het equivalent van een compagnie bij de infanterie.

[12] Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Koloniën, nummer toegang 2.10.02, inventarisnummer 8623, gouvernementsbesluit 5 oktober 1916 nr. 19: Marechaussee, Graaff, S. de en D.G. Stibbe (red.), Encyclopædie van Nederlandsch-Indië, Tweede Deel H – M, Martinus Nijhoff ‘s-Gravenhage en N.V. v/h E.J. Brill Leiden 1918, 675; Marechaussee, Stibbe, D.G. de en J. Stroomberg (red.), Encyclopædie van Nederlandsch-Indië, Zesde Deel, Martinus Nijhoff ‘s-Gravenhage 1932, tweede druk, 250-251 en Marechaussee als politie, Bataviaasch Nieuwsblad, donderdag 1 februari 1921, 39ste jaargang. Zie www.kranten.delpher.nl.

[13] Bloembergen, M., De geschiedenis van de politie in Nederlands-Indië. Uit zorg en angst. Boom Amsterdam, KITLV Leiden 2009, 109-117 en Het Leger naar Kediri, Nieuws van den dag van Nederlandsch-Indië, maandag 10 februari 1919, no. 33. Zie www.kranten.delpher.nl.

[14] Tegen de rampokkers, Het nieuws van den dag in Nederlandsch-Indië, 7 december 1920, 25ste jaargang; Marechaussee als politie, Bataviaasch Nieuwsblad, donderdag 1 februari 1921, 37ste jaargang en Rampokkerij in de afdeling Meester-Cornelis, Bataviaasch Nieuwsblad, dinsdag 30 augustus 1921, 37ste jaargang no. 227. Zie www.kranten.delpher.nl.

In het laatste artikel worden als detachementen genoemd: Poerwakarta, Bekasi, Klender, Tjawang en Tjipoetat.

Volgens Marechaussee als politie, Bataviaasch Nieuwsblad, donderdag 1 februari 1921, 39ste jaargang waren de patrouilles niet 6 maar 3 man sterk.

[15] Marechaussee als politie, Bataviaasch Nieuwsblad, donderdag 1 februari 1921, 39ste jaargang. Zie www.kranten.delpher.nl.

[16] Stadsnieuws, Bataviaasch Nieuwsblad, woensdag 21 januari 1925, 41ste jaargang, nr. 51, Zie www.kranten.delpher.nl. ; Marechaussee, Stibbe, D.G. de en J. Stroomberg (red.), Encyclopædie van Nederlandsch-Indië, Zesde Deel, Martinus Nijhoff ‘s-Gravenhage 1932, tweede druk, 250-251 en Handelingen Staten-Generaal, Aanhangsel Eerste Kamer 1923-1924 nummer 60, 98. Zie www.statengeneraaldigitaal.nl.

[17] Bloembergen, M., De geschiedenis van de politie in Nederlands-Indië. Uit zorg en angst. Boom Amsterdam, KITLV Leiden 2009, 225-226 en Handelingen Staten-Generaal, Aanhangsel Eerste Kamer 1923-1924 nummer 60, 98. Zie www.statengeneraaldigitaal.nl.

[18] Legerorder 1925 No. 13, Legersamenstelling, Verzameling van Algemeene Orders voor het Indische leger 1833 t/m 1925, Tweede deel 1916 t/m 1925, Weltevreden 1926, 1168 en Marechaussee, Stibbe, D.G. de en J. Stroomberg (red.), Encyclopædie van Nederlandsch-Indië, Zesde Deel, Martinus Nijhoff ‘s-Gravenhage 1932, tweede druk, 250-251.

[19] Staatsblad 1927, 416; Volksraadsoverzicht, Indisch Militair Tijdschrift 58 (1927) 618 en Doornum, H. van, Zakboekje voor de officier van het Koninklijk Nederlandsch-Indische Leger, Typ. N.V. Boekhandel en Drukkerij Visser & Co. Bandoeng 1935, I.2 en I.3.

[20] Australian War Memorial: AWM 54, 16/2/4, File: 422/7/8, Notes on Dutch Army Netherlands East Indies – General organization and composition of, including maps of defended locations, 30/11/41.

[21] Visser, A., Het dragers-treinvraagstuk bij de Marechaussee-bataljons op Java, Indisch Militair Tijdschrift, 60 (1929), 354-357 en Bakker, A.J., Het leger en het gevangeniswezen, Indisch Militair Tijdschrift 57 (1926) 208-209.

[22] Voorschrift voor de opleiding en de oefening der infanterie. (V.O.I.) Uitgave 1927, D.v.O. II No. 4., Reproductiebedrijf Top. Dienst, Weltevreden 1927, punten 42 -52 en Algemeen Tactisch Voorschrift. (A.T.V.) Uitgave 1925, D.v.O. VII A. No. 15., Topografische Inrichting Weltevreden 1925, punt 173.

[23] Teitler, G., De Indische Defensie en de Bezuinigingen, Bijdragen van de sectie militaire geschiedenis 16, Sectie Militaire Geschiedenis van de Landmachtstaf, ’s-Gravenhage 1985, 11-58 en 59 en Dekker, P., De Politie in Nederlandsch-Indië. Hare beknopte geschiedenis, haar taak, bevoegdheid, organisatie en optreden, Drukkerij Patria Soekaboemi, z.j. [1929], 215-216.

[24] Hojel, W.L.A., De marechaussee als veldpolitie op Java (I), Indisch Militair Tijdschrift, 67 (1936), 1116-1124 en Hojel, W.L.A., De marechaussee als veldpolitie op Java (II), Indisch Militair Tijdschrift, 68 (1937), 1-10.

[25] Kartowisastro, Hermen, De Inlandsche ambtenaar bij de Politie, Jubileumnummer van de Nederlandsch-Indische Politiegids 1916-1939, 20 (1936) 87-91.

[26] Algemeen Reglement voor de Opleidingsschool voor het Personeel der Politie, art. 13, Koster, S. en P. Dekker, Handboek voor Politieambtenaren eveneens van belang voor bestuur en rechterlijke macht, Bureau tot uitgave van werken op politiegebied, Weltevreden 1930.

[27] Gottlieb, J., Leger en Politie, Jubileumnummer van de Nederlandsch-Indische Politiegids 1916-1939, 20 (1936) 79-81.

[28] Hojel, W.L.A., De marechaussee als veldpolitie op Java (II), Indisch Militair Tijdschrift, 68 (1937), 8-10.

[29] Uit den Volksraad, Indisch Militair Tijdschrift, 71 (1940), 883; De Politie. De middelbare rangen, De Indische Courant, dinsdag 8 oktober 1940, 20ste jaargang nr. 20. Zie www.kranten.delpher.nl en Gulik, B.A. van, Handhaving van orde, rust en veiligheid en overige gevallen van militairen bijstand gedurende het jaar 1940, Indisch Militair Tijdschrift, 72 (1941), 309.

[30] Nationaal Archief, Den Haag, Netherland Forces Intelligence Service [NEFIS] en Centrale Militaire Inlichtingendienst [CMI] in Nederlands-Indië, nummer toegang 2.10.62, inventarisnummer 421, Rapport inzake de oorlogsvoering met Japan, Melbourne maart 1942, 2 en Bakkers, R., Het Koninklijk Nederlands-Indische Leger voor en gedurende zijn strijd tegen de Japanse invasie, typoscript z.p., z.j. [1947], 22.

[31] Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Koloniën, nummer toegang 2.10.02, inventarisnummer 8623, gouvernementsbesluit 5 oktober 1916 nr. 19.

[32] Kleedingvoorschrift. Eerste deel (Kl. V. I), Uitgave 1941, D.v.O. VII B Nr. 6, Reproductiebedrijf td. Batavia-Centrum 1941, 31 en 71-72.

Reddingsvest Nichimei maru

Schenking

In 1994 schonk de heer A.B. Kresmer een reddingsvest aan Museum Bronbeek. Kresmer was in voormalig Nederlands-Indië sergeant-majoor in het KNIL. Als krijgsgevangene werd hij in januari 1943 op transport naar Birma ingescheept op de Nitimei maru. Het schip werd onderweg gebombardeerd en zonk. Dit reddingsvest heeft hem boven water gehouden. Eenmaal in Birma aan land werd Kresmer door de Japanners met medegevangenen verder getransporteerd naar een interneringskamp en tewerkgesteld aan de Birma-Siamspoorweg. Zijn echtgenote en dochter brachten de oorlog door in een interneringskamp voor burgers in Nederlands-Indië.

 

Reddingsvesten

Het aantal Nederlandse slachtoffers bij de schipbreuk van de Nitimei Maru was betrekkelijk laag. Hiervoor zijn twee oorzaken aan te wijzen. Allereerst werd het schip op het achterdek getroffen, waar juist de Japanners zaten; Nederlanders werden voor zover bekend niet direct geraakt. Daarnaast speelde het optreden van Luitenant ter Zee 1e klasse der Koninklijke Marine Theodoor Smits een belangrijke rol, waarvoor hij het Kruis van Verdienste toegekend kreeg (KB. 25 juni 1947 no.91). LtZ1 Smits had op de Nitimei Maru 350 van de bijna duizend Nederlandse krijgsgevangenen onder zijn leiding. Vanaf het vertrek van Singapore was de toestand op de schepen benauwd. Er was weinig eten en drinken, nauwelijks hygiëne, geen verzorging en er heerste dysenterie. Na het vertrek van Penang had Smits de opdracht gegeven na te gaan of er reddingsvesten waren. Er werden aanvankelijk enkele honderden gevonden, maar lang niet voldoende voor iedereen. Uiteindelijk bleek er in het eerste ruim nog een groot aantal reddingsvesten opgeslagen, die tijdens de duisternis door de Nederlanders werden gekaapt. LtZ Smits droeg iedereen op zijn reddingsvest te allen tijde bij zich houden. Toen op 15 januari de Nitimei Maru gebombardeerd werd, verlieten de krijgsgevangenen hun ruim en troffen op het dek een chaos aan. Het schip maakte snel slagzij en zou binnen driekwartier zinken. De sloepen waren bij de explosies vernield. Niets anders dan de reddingsvesten restte nog. Wie kon zwemmen, sprong overboord. Moeilijker was dat voor hen die het water niet in durfden. LtZ Smits liet hen, voorzien van reddingsvest, één voor één bij zich komen, waarna hij hen van boord duwde. In zee verzamelden de drenkelingen wrakhout om vlotten samen te stellen. Vele overlevenden dreven uren rond totdat ze door de Modji Maru uit het water werden gevist. De heer Kresmer dreef dertig uur in zee. Eerst werden de Japanners gered.

Japanse registratiekaart van Luitenant-ter-Zee 1e klas Theodoor Smits

Japanse registratiekaart van Luitenant-ter-Zee 1e klas Theodoor Smits

[In 1947 werd het Kruis van Verdienste verleend aan LtZ1 Theodoor Smits voor zijn ‘moedig en beleidvolle optreden’ op de 15e januari 1943.] 1947 182-1

 

Hellschips

Het zeetransport van de Nitimei Maru en de Modji Maru stond niet op zichzelf. Het Japanse imperium werd vanaf 1942 aan drie kanten belaagd door de geallieerden: in het oosten de Amerikanen, in het zuiden de Australiërs en in het westen de Britten. Het front in Birma was voor bevoorrading afhankelijk van de lange en gevaarlijke route via de Andamanse Zee en Straat Malakka. Daarom gaf het Keizerlijke Japanse Hoofdkwartier in juni 1942 het bevel tot de aanleg van een spoorweg tussen Nong Pladuk in Siam (Thailand) en Thanbyuzayat in Birma (Myanmar). Zo kon de kwetsbare zeeroute omzeild en de aanvoer van materiaal en mankracht bevorderd worden. Na augustus 1942 nam het overwicht van de geallieerden toe. Uiteindelijk besloot Japan de aanleg van de Birma-Siamspoorweg te versnellen. In deze zogenaamde ‘Speedo-periode’ werden daartoe extra krijgsgevangenen en dwangarbeiders (romusha’s) ingezet. Zij werden massaal met schepen naar de werkkampen overgebracht. Vanwege de slechte omstandigheden aan boord worden deze schepen ook wel helleschepen of hellships genoemd.

 

Zo vertrok op zondag 10 januari 1943 van Singapore het Japanse koopvaardijschip Nitimei Maru (ookwel Nichimei Maru). Dit was het voormalige vrachtschip Alfred Nobel, gebouwd in 1912 in Engeland voor een Noorse rederij en in 1938 verkocht aan Nissan. Het schip woog 4700 bruto- registerton en had een lengte van 122 meter. De Nitimei Maru nam op 10 januari circa 965 Nederlandse krijgsgevangenen en ruim 1500 Japanse soldaten mee vanuit Singapore (de aantallen verschillen per bron). Ook werden vier stoomlokomotieven, rails en gereedschappen ingeladen.

Op woensdag 13 januari voegde zich in Penang (George Town) het transportschip Modji Maru van

5000 bruto-registerton met duizend Amerikaanse en Britse krijgsgevangenen erbij, alsmede de nettenlegger Shuko Maru en de onderzeebootjager nr. 8 (CH-7 klasse). Het konvooi vertrok met bestemming Moulmein. Het zou het laatste zeetransport van krijgsgevangenen naar Birma zijn.

 

Hachelijke momenten, de ondergang van de Nitimei maru.

Hachelijke momenten, de ondergang van de Nitimei maru.

15 januari 1943

De belangrijkste vijand van de scheepvaart, belangrijker dan kruisers en onderzeeboten, was de luchtmacht. Zeker de lange-afstandsbommenwerpers (level bombers) spoorden schepen van verre op en konden veel schade toebrengen. Toen op vrijdag 15 januari het konvooi de Golf van Martaban instoomde werd het in die middag opgemerkt door een geallieerde patrouille. Zes Amerikaanse B-24 ‘Liberator’ bommenwerpers van het 10de Bombardement Wing USAAF, opererend vanuit India, vielen de schepen aan. De Nitimei Maru zonk, de Modji Maru werd zwaar beschadigd.

 

Afwikkeling

Ondanks een lek kon de Modji Maru doorvaren en drenkelingen oppikken. Het bereikte op zaterdag 16 januari de haven van Moulmein. Bij telling van de opvarenden bleken 32 tot 37 (het aantal verschilt per bron) van de circa 965 Nederlanders te zijn omgekomen en ongeveer honderd Japanners.

Na het aanmeren in Moulmein gingen eerst de Japanners van boord. Op zondag 17 januari debarkeerden de krijgsgevangenen. Zij werden enkele dagen zonder verzorging opgesloten in de gevangenis. Van daaruit werden de krijgsgevangenen in verschillende transporten per trein vervoerd naar Thanbyuzayat, het beginpunt van de spoorweg in Birma. Het is niet zeker dat al deze krijgsgevangenen eerst naar dit basiskamp werden overgebracht; sommigen berichtten dat zij rechtstreeks van de gevangenis in Moulmein naar Kamp 18 (Hlaplauk) werden overgebracht.

 

 

 

Tekst Katja Payens

Assistent-conservator, museum Bronbeek

Bronnen:

Heijmans-van Bruggen, Mariska, De Japanse bezetting in dagboeken. De Birma-Siam spoorlijn (Amsterdam 2001).

Kan, Wim, Burma dagboek 1942-1945 (Amsterdam 1986).

Leffelaar, H.L. en E. van Witsen, Werkers aan de Burmaspoorweg (Franeker 1982).

‘Naar de hel gaan’ uit Alle Hens, augustus 1950.

Witsen, E. van, Krijgsgevangene in de Pacific-oorlog (1941-1945) (Franeker 1971).

www.japansekrijgsgevangenkampen.nl

www.powresearch.jp

www.pwencycl.kgbudge.com

www.veteranen-online.nl

www.wikipedia.org

www.wrecksite.eu

 

Links:

– In het NOS-journaal van zondag 15 augustus 2010 geeft voormalig krijgsgevangene Sip Fokkens zijn ooggetuigenverslag aan Pauline Broekema. Zie: nos.nl/artikel/178557-er-stierven-dagelijks-mensen.html

– Op www.hetverhaalbewaard.nl staat een artikel van 8 november 2010, geschreven door Mike Deutekom (onbekend in welke krant) over de ervaring van Sijtje Jeekel, die op 15 januari 1943 als krijgsgevangene aan boord was van de Nitimei Maru.